Giriş
Çağdaş Türk Lehçelerinden biri olan Kazakça söz varlığı açısından oldukça zengin bir dildir. Söz varlığının genelini Türkçe kökenli sözcükler ve bu sözcüklerin türevleri oluşturmaktadır. Ayrıca Kazakça zengin bir sözlü kültüre sahiptir[1] . Bu sözlü kültürün ögeleri bugün Kazakçada farklı sözcüklerin ortaya çıkmasını sağlamış ve hatta daha sonrasında bu kültürel ögeler sonucunda ortaya çıkmış sözcükler yazıya da geçmiştir. İşte bu halk kültürü neticesinde oluşmuş sözcüklerden biri de ḳasḳır sözcüğüdür. Bu çalışmada Kazakçanın kültürel ögeleri neticesinde ortaya çıkmış bir sözcük olan ḳasḳır sözcüğü değerlendirilmiştir. Belirtilen sözcük dil bilgisi açısından ele alınıp incelenerek türevleri ve kullanım alanlarıyla ilgili bilgiler verilmiştir. Ayrıca sözcüğün diğer lehçelerde görünümü ve ağızlardaki türevleri hakkında da bilgi verilmiştir.
Sözcüğün Kökenine Dair Bilgiler
Ḳasḳır “kurt, börü; cesur, atılgan” (Koç, 2003, s. 299; Iskakov IX, 2011, s. 428), ḳarşḳır, ḳarışḳır “kurt” (WEVT, s. 239). Sözcüğün etimolojisi tam olarak net değildir. Bu konuda Etimologiçeskiy slovar Tyurkskih yazıkov V (ESTY V) adlı çalışmada bir etimoloji önerisi yapılarak sözcüğün kökeninin ḳarış- veya ḳaş- fiillerinden geldiği belirtilmektedir. Hatta eski Uygurca ve Divanü Lûgat-it Türk (DLT) geçen ḳarış- “karışmak, karşı koymak, düşman kesilmek” (DTS, 1969, s. 428) sözcüğünün buna köken olabileceği belirtilmektedir. Çalışmada sonrasında, ḳarış- fiiline -ḳır eki getirilerek bugünkü şeklin oluştuğu ve bu sözcüğün muhtemelen halk etimolojisinin bir dizi sözel ve kültürel unsurlarla geç bir dönemde ortaya çıktığı belirtilmektedir (ESTY V, s. 352).
Sözcükle ilgili benzer bir görüş Şçerbak’ın Nazvaniya domaşnih i dikih jivotnıh v Tyurkskiy yazıkov adlı çalışmasında verilmiştir. O da sözcüğün kökeninin ḳarış- “diş bilemek, karşı koymak” fiilinden geldiğini belirtmekte ve bu fiile -ḳır ekinin eklenmesiyle sözcüğün ortaya çıktığını, ayrıca Kazakça-Özbekçe şeklinin de ḳaşḳır olduğunu eklemektedir (Şçerbak, 1961, s. 132).
Sözcükle ilgili diğer bir görüşte Tenişev’in redaktörlüğünde hazırlanan Sravnitel’no- istoriçeskaya grammatika Tyurkskih yazıkov, leksika adlı çalışmada verilmektedir. Çalışmada ḳaşkır / ḳarışḳır “kurt” sözcüğü madde başı olarak verilmekte ve diğer çağdaş lehçelerdeki şekilleri gösterilmektedir. Sözcüğün kökeninin ḳaşḳa- “sızlanmak” ve ḳarış- “sıkıştırmak, tutmak, bağlamak” fiillerinden geldiği belirtilmektedir (Tenişev, 2001, s. 160).
Bu konu hakkında Abdulkadir İnan, sözcüğün bir tabu unsuru olarak ortaya çıktığını belirtmiş ve sonraları sözcük söylene söylene hayvanın adı olmuştur. Hayvanın adı (kurt) çoban uluslu ve yüksek kültürlü uluslarda belli zamanlarda tekinsiz sayılmıştır. Hayvanın adının söylendiğinde geleceğine inanıldığından dolayı gerçek adının dışında başka bir ad, takma ad kullanılmıştır. Orta Asya Türk halkları da çobanlıkla geçindiği için geceleri börü dememek için ḳaçḳır, ḳasḳır, ḳaşḳır, ḳarışḳır sözcüklerini kullanmışlardır. Hatta Çuvaşlar sonraları ḳaçḳır sözcüğünü kurdun gerçek adı sayarak bunu da tabu yaparak ḳaçḳır sözcüğü yerine “paygambar iti” (vurun hüre “uzun kuyruklu”) sözcüğünü kullanmışlardır (İnan, 2020, s. 625-626).
Sözcüğün kökeni ve anlamıyla ilgili yukarıdaki bilgileri değerlendirirsek sözcük halk kültürünün oluşturduğu bir ürün olarak ortaya çıkmıştır. Köken olarak eski Türkçede görülen ḳarış- “karşı durmak, karşı koymak; suç işlemek, yasaları çiğnemek” (Clauson, 1972, s. 664; Wilkens, 2021, s. 337) fiilinden gelmekte ve ona eklenen -ḳır ekiyle bugünkü şeklini almaktadır. Kasḳır da karşı koyan, karşı çıkan, suç işleyen bir yapıya sahip olduğundan bu isim kendisine yakıştırılmıştır.
Sözcüğün Kazakçadaki Kullanım Alanları
Ḳasḳır sözcüğü bugün Kazakçanın söz varlığında birden çok anlamda kullanılmaktadır. Birincisi, “ite benzeyen, ovada, ormanlık yerlerde yaşayan, koyun, keçi gibi hayvanları avlayan, derisi için avlanılan yırtıcı hayvan, kurt” ikincisi “zorba, zalim; katil, cani ruhlu, istismarcı” üçüncüsü ise “cesur, atılgan, yürekli, mert” (Iskakov IX, 2011, s. 428). Görüldüğü gibi sözcük sadece kurda ait bir sıfat olarak kullanılmamaktadır. Sözcük insana ait çeşitli sıfatların aktarılması için de kullanılmaktadır. Bunun dışında Kazakçanın sözlüklerinde ḳasḳır sözcüğüyle ilgili türemiş sözcükler vardır. Bu sözcükler çeşitli hayvan, bitki ve eşya adlarının dışında insan sıfatı olarak da kullanılmaktadır. Bunlar; ḳorḳav ḳasḳır “sırtlan”, ḳızıl ḳasḳır “Asya yaban köpeği”, ḳasḳırjem “kuşkonmaz bitkisi”, ḳasḳır jidek “defne, defne ağacı”, ḳasḳır sırttıḳ “başaklarındaki kılçıkları koyu renkli olan buğday türü”, ḳasḳıravız “büyük güçlü mengene, kıskaç”, ḳasḳır tımaḳ “kurt derisinden dikilen şapka”, ḳasḳır işik “kurt derisinden dikilen ceket, mont”, ḳasḳır körpe “kurt derisinden yapılan yorgan, battaniye”, ḳasḳır jürek “cesur, yiğit, mert”, ḳorḳav ḳasḳır “başkalarına yaranmaya çalışan kişi, yalaka kişi”, ḳasḳırlıḳ “cesurluk, yiğitlik” (Iskakov IX, 2011, s. 429-431). Burada görüldüğü gibi sözcük sadece kurt için kullanılmamaktadır. Çeşitli hayvan, bitki ve eşya adları için de kullanılmaktadır. Bu tür kullanımlar şunu göstermektedir: Kurda ait özellikler (dış görünüş, güç, kuvvet vb.) başka nesnelere verilmiştir. Bununla birlikte kurdun iyi ve kötü karakteri de insan sıfatı olarak kullanılmıştır.
Kazakça atasözlerinde de ḳasḳır sözcüğü sıklıkla kullanılmıştır: ḳasḳırda ḳanaġat bekte salawat joḳ “kurtta kanaat, beyde salavat yok”, itte namıs joḳ, ḳasḳırda tanıs joḳ “itin namusu yok, kurdun tanığı yok”, ḳaytḳan malġa ḳasḳır öş “geri dönen mala (hayvana) kurt düşman”, adam oyġa toymas, ḳasḳır ḳoyġa toymas “insan düşünmeye doymaz, kurt koyuna doymaz”, zulım adam sultan bola almaydı, ḳasḳır ḳoy baġıp şopan bola almaydı “zalim adamdan bey olamaz, kurt koyuna bakmaktan çoban olmaz”, ḳasḳır da ḳas ḳılmaydı joldasına “kurt da kötülük yapmaz yoldaşına”, ḳasḳırdıŋ izdegeni jamandıḳ, ḳoydıŋ izdegeni amandıḳ “kurdun aradığı kötülük, koyunun aradığı, sağlık”, baydıŋ ḳoyı jeligip ḳasḳırġa soḳtıḳsa da aman ḳaladı “zenginin koyunu kurtla karşılaşsa da hayatta kalır”, awlı jaḳın it ḳasḳırdan ḳorıḳpas “ağıla yakın it kurttan korkmaz” (Zhumabekov, 2019, s. 292-293; Gürsu, 2017, s. 1084).
Sözcük, Kazakçada günlük hayatta sıklıkla kullanılmakla birlikte (ḳasḳır şaptı “kurt aldı”, aş ḳasḳır azıḳ izdep jürgen “aç kurt yemek bulma hayali ile ilerler” gibi) edebî metinlerde de kullanılmaktadır. Bu metinlerde daha çok ḳasḳır’ın asaleti, gücü, kuvveti, zeki, uyanık olması gibi özellikleri ön plana çıkartılmıştır. Örnek:
…
Қасқыр қайсар мінезге бай, шектен шыққан намысқой,
(Кей жағдайда намысқойдың бағы кере қарыс қой).
Қалш-қалш етіп қасқыр бойын ыза буған кезінде
Мойындамас болат тісті қақпаныңның өзін де.
Күшпен жұлқып босанады... (Қасқыр аулаушылар қулығы және саразбан сабағы, Мұхтар Шаханов).
…
Kurt kararlı bir karaktere sahip, aşırı onurlu, kibirli
(Bazı zamanlarda, kibirli kişinin gururu tersine döner).
Kurt öfkelendiğinde, tiril tiril titrettiği zaman
Tanınmayan çelik dişli kapının kendisi bile.
Güçten hırpalanıp zorla serbest kalmaktadır…
Sözcüğün Çağdaş Lehçelerdeki Görünümleri
Sözcük, tarihî Türk lehçelerin hiçbirinde görülmemektedir. Bu da şunu gösteriyor: Sözcük bir tabu unsurudur ve halkın kültürel inançları doğrultusunda sonradan ortaya çıkmıştır. Sözcük bugünkü çağdaş lehçelerin bazılarında da görülmektedir; Kırgızca ḳarışḳır “kurt” (Yudahin, 2011, s. 410). Karakalpakça ḳasḳır “kurt” (Baskakov, 1958, s. 383). Nogayca ḳasḳır, ḳarısḳır “kurt” (Baskakov, 1963, s. 152-153). Başkurtça ḳarısḳı, ḳaşḳar “kurt” (Özşahin, 2017, s. 332). Özbekçe ḳaşḳir “kurt”, Tatarca ḳaşḳır “kurt” (Oba, 2020, s. 198). Çuvaşça ḳaçḳır “kurt” (Egorov I, 1964, s. 95).
Çağdaş lehçelerden Kırgızcaya baktığımızda sözcük ḳarışḳır “kurt (şahsi isimlerde ve müspet vasıf olmak üzere destanlarda kullanılır)” şeklinde görülmektedir. Ayrıca Kırgızcada ḳarış- “gevşemek, kuvvetten düşmek; direnmek, inat etmek” şekli de görülmektedir (Yudahin, 2011, s. 409-410). Burada görüldüğü üzere sözcük, Kazakça ile aynı anlamda ve aynı şekilde oluşmuştur. Her iki çağdaş lehçede de ḳarış- fiiline -ḳır eki getirilerek “dişleri kasılası” anlamında kullanılmış ve bugünkü börü sözcüğünün yerini almıştır (Orozobayev vd., 2020, s. 32).
Sözcük, Radloff’un Opıt slovarya Tyurskskih nareçiy adlı çalışmasında; ḳasḳır, ḳaşḳır, ḳarışḳır “kurt” (Radloff II, s. 354) ve Budagov’un Sravnitel’nıy slovar’ Turetsko-Tatarski’ nareçiy adlı çalışmasında ḳaçḳar, ḳaşḳar “kurt” (Budagov II, s. 6) şeklinde geçmektedir.
Bununla birlikte bu sözcüğe benzer bir sözcük, Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü’nde de görülmektedir. Burada geçen sözcük de bir tabu unsuru olarak ortaya çıkmıştır. Ancak bu sözcük Orta Asya’da kullanılan sözcükten anlam olarak farklıdır. Manisa-Alaşehir yöresinden derlenen sözcük ḳaşgır “ayı” şeklinde kullanılmaktadır (DS, 2009, s. 2680). Sözcük Orta Asya kökenli sözcüğe benzer bir türemedir. Ancak Anadolu’da kullanıldığı yörede korkulan, çekinilen hayvan ayı olduğu için bu sıfatı (ḳaşgır) ayı almıştır.
Kazakçada ḳasḳır sözcüğünün dışında kurda farklı isimler de verilmiştir. Bunlar; itḳus, jamanavız, ulıma gibi. Bu sözcüklerin sözlüklerde karşılığı ḳasḳır (kurt) olarak verilmiştir (Iskakov XIV, s. 722). Bu da şunu gösteriyor: Yerel halk, Çuvaşlarda olduğu gibi, ḳasḳır sözcüğünü kurdun gerçek ismi saymış ve bu sözcüğü tabu olarak değerlendirip yeni isimler vermiştir. İşte yukarıda belirtilen bu sözcükler, Kazakçada ḳasḳır sözcüğünün yeniden tabulaşmış bir şeklinin sonucudur ve belirtilen bu sözcükler daha çok ağızlarda kullanılmaktadır.
Sonuç
Ḳasḳır sözcüğü Kazakçanın ve Çağdaş Türk lehçelerinin birçoğunun söz varlığında görülmektedir. Sözcüğün kökenine dair çeşitli görüşler ortaya atılmış, bir kökene bağlanmak istenmiştir. Ancak yukarıda görüldüğü gibi köken çalışması yapan bilim adamları da bu sözcüğün halk etimolojisinin bir ürünü olduğu ve tabu unsuru sonucu ortaya çıktığı kanaatine varmışlardır. Sözcük; Kazakçanın söz varlığında, atasözlerinde, günlük hayatta kurt sözcüğü yerine sıklıkla kullanılan bir sözcük olmuştur. Hatta eski Türkçe börü sözcüğü bugün Kazakçada çok sık kullanılmamış, bunun yerine ḳasḳır sözcüğü kullanılmıştır. Ayrıca sözcük Orta Asya’dan Anadolu’ya da taşınmış ve burada farklı bir hayvana yakıştırılmıştır. Sözcük Kazakçanın söz varlığında olumlu ve olumsuz şekilde birçok sözcükle birlikte de kullanılmıştır.
Kısaltmalar
DLT : Divanü Lûgat-it Türk tercümesi → Atalay 2013.
DS : Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğü → 2009.
DTS : Drevnetyurskskiy slovar’ → Nadelyayev vd. 1969.
ESTY V : Etimologiçeskiy slovar Tyurkskih yazıkov V → Levitskaya vd. 1997.
ET : Eski Türkçe
Kzk. : Kazakça
VEWT : Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen → Räsänen 1969.
Kaynakça
Atalay, B. (2013). Divanü Lugat-it Türk tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Baskakov, N. (1958). Karakalpakşa-Rusşa sözlik. Moskva.
Baskakov, N. (1963). Nogaysko-Russkiy slovar. Moskva.
Bayniyazov, A. ve Bayniyazova, J. (2007). Türikşe-Kazakşa sözdik. Almatı.
Budagov, L. (1869-1871). Sravnitel’nıy slovar’ turetsko-tatarskih’ nareçiy I-II. Sankt Peterburg.
Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
Egorov, B. G. (1964). Etimologiçeskiy slovar Çuvaşskogo yazıka I-II. Çeboksarı.
Gürsu, U. (2017). Kazak atasözleri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Iskakov, A. (1966). Kazak tiliniŋ kıskaşa etimologiyalık sözdigi. Almatı: Kazak SSR Gılım Baspası.
Iskakov, A. (1978-1986). Kazak tiliniŋ tüsindirme sözdigi 10 tom. Almatı: Kazak SSR Gılım Baspası.
Iskakov, A. (2011). Kazak ädebi tiliniŋ sözdigi 15 tom. Almatı.
İnan, A. (2020). Makaleler ve incelemeler I-II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
İsmail, Z. ve Gümüş, M. (1995). Türkçe açıklamalı Kazak atasözleri. Ankara: Engin.
Kaliyev, G., Hakısbekov, O., Sarıbayev, Ş. ve Uderbayev, A. (2005). Kazak tiliniŋ aymaktık sözdigi. Almatı: Arıs.
Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ.
Kültür Bakanlığı. (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü. Ankara.
Levitskaya, L. S., A. V. Dıbo ve V. İ. Rassadin. (1997). Etimologiçeskiy slovar Tyurkskih yazıkov, obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovıy na bukvıy “K”, “Ḳ”. Moskva.
Nadelyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. ve Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurskskiy slovar’. Leningrad.
Oba, E. (2020). Kazakçanın tarihî Türk lehçelerine göre söz varlığı. İstanbul: IQ Kültür-Sanat.
Orozobayev, M. ve Moldalieva, N. (2020). Kırgızcadaki kurt (börü) ile ilgili örtmece kelimeler. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2020 Bahar (32), 23-38.
Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Radloff, W. (1893-1911). Versuch eines Wörterbuches der Türk-Dialecte I-IV. Sankt Peterburg.
Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seura.
Şçerbak, A. M. (1961). Nazvaniya domaşnih i dikih jivotnıh v Tyurkskih yazıkov. Moskva.
Tenişev, E. R. (2001). Sravnitel’no-istoriçeskaya grammatika Tyurkskih yazıkov, Leksika. Moskva.
Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2014). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Türk Dil Kurumu. (2009). Türkiye’de halk ağızlarından derleme sözlüğü. Ankara.
Yudahin, K. K. (2011). Kırgız sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen ‘Altuigurisch – Deutsch – Türkisch’, Eski Uygurcanın el sözlüğü ‘Eski Uygurca – Almanca – Türkçe’. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
Zhumabekov, K. (2019). Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesinde hayvan adı içeren atasözleri üzerine karşılaştırmalı bir çalışma. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Niğde: Niğde Ömer Halis Demir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.