Giriş
Manas Destanı, hem hacminin büyüklüğü hem de içeriğinin zenginliği açısından dünyanın en büyük destanlarından birisi sayılan, sadece Kırgızların değil, eski Türk boylarının da kültürünü, inancını, dünya görüşünü, tarihini ve toplum düzenini yansıtan bir destandır. Çünkü Kırgızlar, VII-IX. asırlar arasında kullandıkları Köktürk yazısını unuttukları; Türk dünyasına daha sonra kazandırılan Arap yazısını yaygın olarak kullanmadıkları; yarı göçebe olduklarından dolayı yazılı tarih geleneği oluşmadığı için tarihlerini, önemli tarihî olaylar hakkındaki görüşlerini sözlü edebiyat ürünlerinde, özellikle destanlarında yaşatmaya çalışmışlardır. Bundan dolayı söz konusu destanda tarihteki Türk boylarına ait tarihî bilgiler, kültür ögeleri, örf âdetler ve inanç biçimleri yer almaktadır. Örneğin, S. Orozbakov varyantında Orhun Yazıtları’nda türbe, anıt anlamında bulunan, ancak günümüz Kırgız Türkçesinde kullanılmayan bark kelimesi aynı anlamda geçmekte ve Manas Destanı’ndaki ölü gömme, türbe yaptırma geleneği Eski Türk mezarlık geleneği ile aynen örtüşmektedir (Useev, 2016a, s. 173-191). Üstelik Manas Destanı’nın S. Orozbakov varyantında destan kahramanlarının ve destan metninin diline Türkü dil, Türk dili denilerek Türkü dil kavramı, söz konusu destanın sadece Kırgız Türklerinin değil, bütün Türk boy ve topluluklarının tarihini, kültürünü, inancını ve millî kimlik duygusunu kapsayan bir ansiklopedi özelliği taşıyan bir eser olduğunu göstermektedir (Useev, 2016b, s. 222). Gerçekten de Manas Destanı’nda tarihî Türk lehçelerine özgü olup günümüz Kırgız Türkçesinde kullanılmayan ya da çok nadir kullanılan gramer unsurları bulunmaktadır. Ele alınan bu makalede işte bu dil özelliklerinden önemli bulunan üçü üzerinde durularak söz konusu destanın dilinin eskiliği gösterilmeye çalışılmıştır.
1. /-Xn/ Eki
Manas Destanı’nda bulunan /-Xn/ eki Eski Türkçede olduğu gibi vasıta hâli eki olmakla birlikte durum zarfı yapımında da kullanılmıştır.
a) Durum zarfı yapımında kullanılması
Köktürk harfli yazıtlardan Köl Tigin Yazıtı’nda geçen “Men özüm kagan olurtukuma yir sayu barmış bodun ölü yitü, yadagın, yalaŋın yana kelti ‘Ben kendim kağan olduğumda, her yere gitmiş olan halk, öle yite, yayan yapıldak dönüp geldi’(Köl Tigin, Doğu 27-28)” cümlesinde geçen yadagın ve yalaŋın kelimelerinde zarf yapan /-In/ eki bulunmaktadır. T. Tekin, bu kelimelerdeki /-In/ ekinin vasıta hâli eki olduğunu, bazen durum zarfı yapımında da kullanıldığını belirtmektedir (Tekin, 2003, s. 144). A. N. Kononov, bu eki durum zarfı yapan vasıta hâli eki olarak açıklamaktadır (Kononov, 1980, s. 140). Yazıtlardaki /-In/ eki günümüzdeki Kırgız Türkçesinde sadece cayın, kışın, kündüzün gibi kalıplaşmış zarflarda korunmuştur (Kudaybergenov vd., 1980, s. 207). Yani günümüzdeki Kırgız Türkçesinde kalıplaşmış kelimelerden başka bir yerde kullanılmamaktadır. Ancak bu ek Manas Destanı’nda Köktürk harfli yazıtlarda olduğu gibi durum zarfı yapan bir ek olarak geçmektedir:
Bu metinde colborstoyun ve kamandayın gibi iki kelime bulunmaktadır. Söz konusu iki kelime metnin genel anlamına göre yolbars gibi olarak ve domuz gibi olarak anlamlarına gelmektedir. Ele alınan kelimelerin morfolojik tahilini yaparsak, colbors ve kaman kelimeleri kelime kökü, /+toy/, /+day/ ve /+un/, /+ın/ eklerdir. /+toy/, /+day/ Eski Türkçe teg (gibi) edatının ekleşmesi sonucu ortaya çıkan ve isimden sıfat yapan bir ektir (Kudaybergenov vd., 1980, s. 228). /+un/, /+ın/ şeklindeki bir ek Kırgız Türkçesinde bulunmamaktadır. Bize göre, bu ek Köl Tigin Yazıtı’nda yer alan yadagın ve yalaŋın kelimelerinde durum zarfı yapan /+In/ ekinin destandaki izidir. Bir başka deyişle, durum zarfı yapmada da kullanılan /+Xn/ vasıta hâli ekidir. Bunu söz konusu kelimelerin anlamları ve bu kelimelerin yer aldığı metin desteklemektedir. Çünkü Çinliler ile Kırgızların arasında yapılan savaşın küçük bir kısmının anlatıldığı yukarıdaki metinde, savaşmakta olan askerlerin yolbarslar gibi savaşmakta ve domuzlar gibi dövüşmekte oldukları belirtilmektedir. Bundan dolayı Köktürk harfli yazıtlardaki durum zarfı yapan /-In/ ekinin bugünkü Kırgız Türkçesinde sadece Manas Destanı’nda korunduğunu ifade etmek mümkündür. Bu durum ise bize, söz konusu destanda Eski Türkçenin özelliklerinin korunduğunu göstermektedir.
b) Vasıta hâli yapımında kullanılması
Manas Destanı’nın W. Radloff tarafından yazıya geçirilen varyantında ve Dunkana Koçukeyev varyantında Eski Türkçedeki /+In/ vasıta hâli ekine benzeyen bir ek bulunmaktadır:
Kırgızların Çinlilerin saldırısına uğradığı anlatılan ilk metinde Kırgızların Çinliler tarafından Ala Dağlar’dan sürüldüğü, kovulduğu belirtilmektedir. İşte Kırgızların Çinlilerin vasıtasıyla, aracılığıyla kovulması Kıtayın kelimesi ile verilmiştir. Söz konusu kelimenin kökü Çin, Çinli anlamına gelen Kıtay ismidir. /+In/ harfler kümesi de bir ektir. Bu ekin metin içindeki anlamına bakarak işlevini tespit etmeye çalışırsak, Kırgızların Ala Dağlar’dan Çinliler tarafından kovulduğunu yansıtmaktadır.
Almamabet’in eşi Akerkeç’in tasvir edildiği ikinci metinde Akerkeç’in saçlarının topuklarına dolanacak kadar uzun olduğu ifade edilmektedir. İşte bu metindeki çaçın kelimesinde vasıta anlamı taşıyan /+In/ eki bulunmaktadır.
Bize göre bu iki metindeki /+In/ eki Eski Türkçedeki /+In/ vasıta hâli ekinin anlamına yakınlık göstermektedir. Bilindiği gibi Köktürk harfli yazıtlarda hareketin hangi araçla yapıldığını, kiminle işlendiğini, nasıl ya da hangi şartlar altında gerçekleştiğini ve ne zaman gerçekleştiğini gösteren vasıta hâli /+In/ eki ile yapılmaktadır: “bir erig ok+un urdı ‘(Prens Kül) bir askeri ok ile vurdu’”; “kaŋım kagan yiti yegirmi er+in taşıkmiş ‘Babam Hakan on yedi er ile (dağa) çıkmış’” (Tekin, 2003, s. 116-117). Köktürkçe, Eski Uygurca, Karahanlıca, Harezm Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi, Çağatayca gibi tarihî Türk lehçelerinde işlek bir şekilde kullanılan /+In/ vasıta hâli eki çağdaş Türk lehçelerinde artık kalıplaşmış kelimelerde varlığını korumaktadır (İpek, 2008, s. 67-77). S. Ş. Çağatay, Eski Uygurcadaki /+In/ vasıta hâli ekinin sebebinden, yüzünden, dolayısıyla manalarına geldiğini ifade etmektedir: “kentü sevig-in öz ölmekke kirür ‘Kendi kendisini sevmek yüzünden kendi kanına girer’” (Çağatay, 1943, s. 94). Manas Destanı’ndaki Kıtay+ın kelimesinde geçen /+In/ vasıta hâli ekinin de sebebinden, yüzünden anlamına geldiğini tahmin etmek mümkündür. Çünkü bu metinde Kırgızların Ala Dağlar’dan Çinlilerin yüzünden, Çinliler tarafından kovulduğu anlatılmaktadır. Çaçın kelimesindeki /+In/ vasıta hâli ekiyle Akerkeç’in topuklarının saçlarıyla sarıldığı belirtilmektedir. Yani tam bir vasıta anlamı taşımaktadır.
Manas Destanı’nda, üstelik 20. yüzyılın ortalarında yazıya geçirilen bir varyantında tarihî Türk lehçelerinde görülen ve daha sonra kullanımdan düşen /+In/ vasıta hâli ekinin kalıplaşmış bir kelimede değil, çekimli bir kelimede işlek bir şekilde kullanılması çok ilginçtir. Bunun bir yazım hatası olması mümkün görünmemektedir. Çünkü söz konusu Dunkana Koçukeyev varyantını yayına hazırlayan Z. Kulbarakova, metni manasçı D. Koçukeyev’in ağzından nasıl yazıya geçirilmişse öyle yayına hazırladıklarını belirtmektedir (Sabır Uulu ve Kulbarakova, 2018, s. 302). Üstelik söz konusu ekin geçtiği metinlerin genel içeriğinin, anlatılan olayların mantıksal akışının vasıta anlamını gerektirmesi de ele alınan ekin eski bir /+In/ vasıta hâli eki olduğu varsayımını desteklemektedir. Dolayısıyla Manas Destanı’nda kullanılan /+In/ ekini Eski Türkçede geçen vasıta hâli ekinin destandaki izi olarak kabul ederek bu durumu kendisine tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinin özelliklerini kapsayan destandaki genel Türk dilinin belirtisi olarak değerlendirmek mümkündür.
2. /–gXlX/ Zarf-Fiil Eki
Köktürkçede asıl eylemin amacını ve başlangıç noktasını bildirmek için kullanılan /-gAlI/ zarf fiil eki bulunmaktadır: “Yadag yabız boltı tip algalı kelti ‘(Oğuzlar) Türklerin piyadesi bozuldu deyip (bizi tutsak) almak için geldiler’ (BK, D 32)”; “Türk bodun kılıngalı Türk Kagan olurgalı Şantuŋ balıkka, Taluy ögüzke tegmiş yok ermiş ‘Türk milleti yaratılalı, Türk kağanı tahta oturalı Şantuŋ şehrine (ve) denize ulaşmış (olan) yok imiş’(Tun., 18)” (Alyılmaz, 1994, s. 103; Tekin, 2003, s. 176).
Bu ek daha sonra Eski Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi, Çağatay Türkçesi gibi tarihî Türk lehçelerinde de geçmektedir: “Ay irinç tişi bars enüklegeli yiti kün bolmış ‘Ey sefil dişi pars yavrulayalı yedi gün olmuş’ (Suv., 610, 23)”; Kolgalu (Kısasü’l-Enbiya, 46/8); açgalı (Kul Şerif) (Eraslan, 2012, s. 409-410; Hacıeminoğlu, 1997, s. 169; Kaya, 2003, s. 56).
Söz konusu zarf fiil eki Manas Destanı’nın S. Orozbakov ve C. Mamay varyantlarında bulunmaktadır:
Görüldüğü gibi Eski Türkçede sadece düz ünlülü şekli bulunan /–gAlI/ eki Manas Destanı’nda yuvarlaklaşma uyumuna uyarak yuvarlak ünlülü şeklini de almıştır. Metindeki kullanımına göre asıl eylemin başlangıç noktasını göstermektedir. Bir başka deyişle yukarıdaki iki metnin birincisinde destan kahramanının Müslüman olduğundan beri on bir sene, ikinci metinde de Çıyırdı’yı ormana götürüp beslediğinden beri yarım ay geçtiği belirtilmektedir.
Günümüz Kırgız Türkçesinde /-gXlX/ eki hiç kullanılmaz. Bu zarf-fiil ekinin görevini /-KxnI/ eki yapar. Ancak ‘Kırgız Adabiy Tilinin Grammatikası’ adlı çalışmada /-gXlX/ ekinin çok nadir de olsa bazı şairlerin eserlerinde, ağızlarda ve halk edebiyatı eserlerinde geçtiği belirtilerek eserlerini 20. yüzyılın başında yazan Togolok Moldo, K. Malikov adlı yazar, şairlerin şiirleri örnek olarak verilmiştir (Kudaybergenov vd., 1980, s. 436-437). M. Rakımbek uulu, Manas Destanı’nın Cusup Mamay varyantındaki /-gXlX/ ve /-KxnI/ eklerinin kullanım özelliklerini ele aldığı makalesinde /-gXlX/ ekinin Eski Türkçedekine benzer anlamlara sahip olduğunu belirtmektedir (Rakımbek Uulu, 2016, s. 24). Demek ki Manas Destanı’nda Eski Türkçeye mahsus olan /-gXlX/ zarf-fiil ekinin geçmesi söz konusu destanın dilinin eskiliğinin göstergesidir.
3. /-gUlUk/ Gereklilik Eki
Manas Destanı’nın Cusup Mamay varyantında gereklilik kipi yapan /-gUlUk/ eki geçmektedir:
/-gUlUk/ eki Köktürkçe, Eski Uygurca, Karahanlıca gibi tarihî Türk lehçelerinde işlek bir şekilde kullanılan bir ektir. Köktürkçedeki bu eki T. Tekin, isim fiil olarak yorumlamaktadır: “Yuyka kalın bolsar, topul-guluk alp ermiş, yinçge yogan bolsar, üz-gülük alp ermiş ‘Yufka kalın olursa, onu delmek zor imiş, ince yoğun olursa, onu kırmak zor imiş’(Tunyukuk 13-14)” (Tekin, 2003, s. 165). A. N. Kononov bu eki, hareketin gerçekleşme olasılığını bildiren bir sıfat fiil eki olarak açıklamaktadır: “Yuyka kalın bolsar, topul-guluk alp ermiş, yinçge yogan bolsar, üz-gülük alp ermiş ‘Yufka kalın olursa, onu delebilecek olan alptır, ince yoğun olursa, onu kırabilecek olan alptır’ (Tunyukuk 13-14)” (Kononov, 1980, s. 92). M. Erdal söz konusu eki, niyet, tasarı, beklenti, ümit ifadesi taşıyan tasarlama sıfat-fiilleri içinde değerlendirmiştir (Erdal, 2004, s. 306-307). N. Hacıeminoğlu, /-gUlUk/ ekini Karahanlı Türkçesinde gelecek zaman sıfat fiil eki olarak kullanıldığını ifade etmiştir (Hacıeminoğlu, 1996, s. 169).
Destandaki metinde /-gUlUk/ eki gereklilik anlamını taşımaktadır. Yani savaşmakta olan çoğunluğu nasıl söyleyip yönetmesi gerektiğini yansıtmaktadır. Bu anlam, söz konusu ekin Eski Türkçedeki bir diğer işlevi ile örtüşmektedir. N. Demir, Eski Türkçede, özellikle Eski Uygurcada gereklilik kipinin /-gUlUk/ eki ile ifade edildiğini ve bu ekin hep teklik üçüncü şahısla ilgili olduğunu belirtmektedir (Demir, 2003, s. 12). Bu bilgiden hareketle Manas Destanı’ndaki /-gUlUk/ eki, Eski Uygurcadaki gereklilik ifade eden /-gUlUk/ ekinin destandaki izi olarak açıklanabilir.
Sonuç
M. Avezov, A.N. Bernştam vd. gibi bilim adamlarının araştırmalarına göre VIII-XI. asırlarda gerçekleşen tarihî olayların temelinde ortaya çıkan Manas Destanı, Eski Türk devrinden izler taşımaktadır. Bunlardan biri dil unsurlarıdır. Destan üzerinde yaptığımız çalışma sonucunda Manas Destanı’nda Köktürk harfli yazıtlarda durum zarfı yapan /-Xn/ eki; Eski Türkçede vasıta hâli yapımında kullanılan /+In/ eki; Eski Türkçeye mahsus olan /-gXlX/ zarf-fiil eki ve gereklilik ifade eden /-gUlUk/ eki gibi morfolojik özelliklerin bulunduğunu tespit edebildik. Colborstoyun ve kamandayın gibi kelimelerde geçen /+Xn/ eki Köktürk harfli yazıtlardaki /+In/ eki gibi durum zarfı yapmaktadır. İki metinde bulunan /+In/ eki Eski Türkçede olduğu gibi vasıta hâli görevini üstlenmiştir. Örneğin, /-gXlX/ eki Köktürkçede asıl eylemin amacını ve başlangıç noktasını bildirmek için kullanılan /-gAlI/ ekine benzerlik gösterirken, /-gUlUk/ eki Eski Uygurcadaki gibi gereklilik ifade etmektedir.
Bize göre Manas Destanı’nda Eski Türkçeye özgün olan gramer unsurlarının geçmesini iki nedenle açıklamak mümkündür. Birincisi, söz konusu destanın VIII-XI. asırlara dayanan eskiliğinden, bu döneme ait tarihî bilgileri, hayat tarzını ve düşünceyi taşımasından kaynaklanmaktadır. İkincisi de destanın poetik yapısıyla ilişkilidir. Yani destanlar nesilden nesile epitet, epik formel gibi kalıp ifadelerin yardımıyla geçmekte, bu kalıp ifadelerde de eski dönemlere ait dil unsurları kristalize edilmiş bir şekilde korunmaktadır.
Kaynakça
Alyılmaz, C. (1994). Orhon yazıtlarının söz dizimi. Atatürk Üniversitesi.
Çağatay, S. Ş. (1943). Uygurca ve Eski Osmanlıcada instrumental –n. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, I(3), 93-107.
Demir, N. (2003). Türkçede gereklilik kipleri ve işlevdeşleri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı– Belleten 51(1), 11-21.
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dili Kurumu.
Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi grameri. Türk Dili Kurumu.
Hacıeminoğlu, N. (1997). Harezm Türkçesi ve grameri. Türk Dili Kurumu.
İpek, B. (2008). Türk dilinde vasıta hâli. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 23, 63-97.
Kaya, Ö. (2003). Doğu Türk yazı dili ve edebiyatı araştırmaları I: Ķul ‘Ubeydî (XVI. yüzyıl) ve Ķul Şerîf (XVII. yüzyıl). KTMÜ.
Kenensariev, T. vd. (2021). Manastı düynögö daŋazalagandar. Birinçi çıgarılış: V. V. Radlov, Ç.Ç. Valihanov. C. Aytmatov ve Manas Akademisi.
Kononov, A. N. (1980). Grammatika yazıka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov (VIII-IX vv.). Nauka.
Kudaybergenov, S. vd. (1980). Kırgız adabiy tilinin grammatikası I. Fonetika cana morfologiya. İlim.
Mamay, C. (2012). Manas, tom 1: Manas. Semetey. Seytek. Şinjan El Basması.
Musayev, S. vd. (Yay. haz.). (1995). Manas: Kırgız elinin baatırdık eposu. S. Orozbakovdun variantı b-ça (C III). Kırgız Bilimler Akademisi.
Rakımbek Uulu, M. (2016). Manas destanının Cüsüp Mamay varyantındaki -GAlI ve –GAnI eklerinin kullanımı. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(5), 21-28.
Sabır Uulu, A. ve Kulbarakova, Z. (Yay. haz.). (2018). Klassikalık izildöölör cana tekstter: Çokan Valihanov, İsa Cumabekov, Dunkana Koçukeev. Turar.
Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. Sanat Kitabevi.
Useev, N. (2016a). Manas destanında bark kelimesi ve eski Türk mezar geleneği. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 42, 173-191.
Useev, N. (2016b). Manas destanında türkü til kavramı. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 41, 203-223.