https://ror.org/04855bv47Moğolistan’da 2018-2021 yılları arasında keşfedilen 15 runik harfli yazıt bulunmaktadır. Bu yazıtlar bulundukları aymaklara (il büyüklüğünde alan) göre sayıca sıralandığında; Bayankhongor aymakta 10; Govi-Altai aymakta 3; Bulgan ve Sükhbaatar aymaklarda ise birer adet şeklindedir. Moğolistan’da 2015 ve 2017 yılları arasında Govi-Altai aymakta 3; Töv aymakta 4 adet yazıtın keşfedilmiş olmasıyla bahse konu bölge, en çok runik harfli yazıt bulunan aymaklar olarak kayıtlarda yer almıştır.
Yeni keşfedilen yazıt metinleri içerik olarak oldukça zengin olmasıyla birlikte metinlerde birkaç kişi adına da rastlanmaktadır.
2018 Yılında Bulunan Yazıtlar
Asgat Yazıtı
2018 yılında Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü araştırmacıları Batbold Gonchig ve Ankhbayar Batsuuri tarafından Bayankhongor aymağa bağlı Galuut sumun Asgat bölgesinde bulunan yazıt dört karakterden oluşmaktadır. Yazıtın ilk okuması 2018 yılında Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından yapılmıştır (Tsend vd., 2019, s. 587-588; Tsend, 2022b, s. 94-95).
Deed Tsokhiot Yazıtı
Bayankhongor aymağa bağlı Galuut sumun Tsagaan Turuut ırmağının geçit kısmında Deed Tsokhiot ve Dund Tsokhiot adında kayalık bir bölge bulunmaktadır. Beş harften oluşan yazıtı 2018 yılında Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü araştırmacıları Batbold Gonchig ve Ankhbayar Batsuuri Deed Tsokhiot bölgesinde keşfetmişlerdir. Yazıt aynı yıl Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından okunup incelenmiştir (Tsend, 2022b, s. 139–140; Tsend vd., 2019, s. 588–589).
Dund Tsokhiot I. Yazıtı
Dund Tsokhiot bölgesinde bulunan bir satırlık runik yazıt 2018 yılında Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü araştırmacıları Batbold Gonchig ve Ankhbayar Batsuuri tarafından keşfedilmiştir. Yazıtın okuma ve anlamlandırılması Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından yapılmıştır (Tsend, 2022b, s. 140–141; Tsend vd., 2019, s. 589–590).
Dund Tsokhiot II. Yazıtı
Dund Tsokhiot bölgesinde bulunan ikinci yazıt, 2018 yılında Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü araştırmacıları Batbold Gonchig ve Ankhbayar Batsuuri tarafından keşfedilmiştir. Yazıt aynı yıl Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından okunup incelenmiştir (Tsend, 2022b, s. 141; Tsend vd., 2019, s. 590).
Hanangiin Buuts Yazıtı
Yazıt 2018 yılında Bayankhongor aymak Galuut sum bölgesi Tsagaan Turuut ırmağı havzasında Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü araştırmacıları Batbold Gonchig ve Ankhbayar Batsuuri tarafından keşfedilmiştir (Tsend, 2022b, s. 126; Tsend vd., 2019, s. 590).
2019 Yılında Bulunan Yazıtlar
Havtsgaityn Havtsal Yazıtı
Bayankhongor aymağa bağlı Shine Jinst sumun Havtsgaityn Havtsal bölgesinde bulunan üç satırlık yazıt, 2019 yılında Moğolistan Milli Müzesi araştırmacısı Sodnomjamts Damchaabadgar tarafından keşfedilip ilk okuma ve anlamlandırılması da yayımlanmıştır (Tsend, 2020b, s. 122; Tsend, Zagd, vd., 2019, s. 402–403). Söz konusu yazıtın okuma anlamlandırılmasıyla ilgili en son yayın da Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından yapılmıştır (Tsend, 2022b, s. 124–125).
Soyo Khüren Yazıtı
Bayankhongor aymağa bağlı Ölziit sum Soyo Khüren bölgesinde sekiz harften oluşan bir satırlık bu yazıt, 2019 yılında Moğolistan Milli Müzesi araştırmacısı Sodnomjamts Damchaabadgar tarafından keşfedilmiş, yazıtın ilk okuma anlamlandırılması da yayımlanmıştır (Tsend, 2020b, s. 116; Tsend, Zagd, vd., 2019, s. 401–402). Yazıtın uzunluğu 40 cm, harf yüksekliği 7-10 cm’dir. Yazıtın baş kısmında iki tane damga bulunmaktadır: “Şekil 1” . Söz konusu yazıtla ilgili son okuma ve anlamlandırma Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından yapılmıştır (Tsend, 2022b, s. 122–123).
Zamyn Buuts Yazıtı
Bayankhongor aymağa bağlı Buutsagaan sumun merkezinden doğuya doğru 9 km’lik mesafede Zamyn Buuts adında küçük bir kayalık bulunmaktadır. Söz konusu kayalıkta Uygur Kağanlığı dönemine ait olabilecek bir satırlık runik yazıt hakkedilmiştir. Yazıt 2019 yılında Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü araştırmacısı Dr. Tserendagva Yadmaa ve meslektaşları tarafından keşfedilmiştir (Yadmaa ve Sarantuya, 2019, s. 254). İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi öğretim üyelerinden Dr. Munkhtulga Rinchinkhorol’un okuması şöyledir:
“Şekil 2” ~ ädiz ar yortï ädiz (ar) at äki yortï ~ Literal translation: The Ädiz man/men passed. The Ädiz man/men and horse/horses passed twice. Dynamic equivalence translation: The Ädiz troops went passing by here. The Ädiz troops and horses went twice passing by here. (Rinchinkhorol, 2020, s. 366–372).
Bu incelemenin yayımlanmasından sonra Prof. Dr. Battulga bizzat yazıt üzerinde araştırma yaparak metni bir kez daha yayımlamıştır (Tsend, 2020b, s. 118, 2020a, 2022b, s. 117–119).
Yazıtla ilgili okuma ve anlamlandırma yapılan bir çalışma da Prof. Dr. Şaban Doğan’a aittir (Doğan, 2021).
2020 Yılında Bulunan Yazıtlar
Davirtyn Buuts II Yazıtı
Davirtyn Buuts I Yazıtı 2016 yılında Govi-Altai aymağa bağlı Taishir sumda yer alan Berkh Dağı’ndaki Davirt adlı kışlak yerinde B. Bayar tarafından bulunmuştur. Bu yazıt Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından okunup bilim dünyasına sunulmuştur (Tsend, 2016; 2017, s. 94, 111). Bir satırlık bu yazıt toplam 20 harf ve 2 kelime ayırma işaretinden ibarettir.
Saha araştırması ekibimiz tarafından 20 Haziran 2020 tarihinde aynı bölgede bir yazıt daha keşfedilmiştir. Yazıt Davirtyn Buuts I yazıtının bulunduğu kayanın doğu tarafındaki başka bir kaya üzerine yazılmıştır. Toplam altı harften ibaret bir satırlık yazıtla ilgili ilk bilimsel çalışma 2021 yılında araştırmacıların istifadesine sunulmuştur (Badam vd., 2021, s. 16–17, 2022, s. 15; Tsend, 2022a, s. 119). Yazıtın uzunluğu 19,5 cm olup harflerin yüksekliği 3 – 5 cm’dir.
Khöshööt Tolgoi Yazıtı
Moğolistan’da Govi-Altai aymağa bağlı Biger sumdan batıya doğru 20 km’lik mesafede Khöshööt Tolgoi bölgesinde bulunan yazıt beş harften oluşmaktadır. Yazıt 2020 yılında Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü araştırmacılarından Batbold Natsag, Amgalantögs Tsend ve Aldarmönkh Pürev tarafından bulunmuştur (Natsag vd., 2020). Yazıtın ilk okuma ve anlamlandırılması Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından yapılmıştır (Tsend, 2020b, s. 188; Tsend, Natsag, vd., 2020).
Yazıtı ilk okuyanlar yazıt metninin bir kişi adı olma ihtimalinin yüksek olduğunu belirtse de kavim adı (Tongra) olabileceği fikrini ileri sürenler de vardır (Badam vd., 2021, s. 17, 2022, s. 16; Tsend, 2022a, s. 122–125).
Zaany Angal Yazıtı
2020 yılında Bayankhongor aymağa bağlı Ölziit sumdan güneydoğuya doğru 60 km’lik Zaany Angal bölgesinde Moğolistan Devlet Üniversitesi Antropoloji ve Arkeoloji Bölümü öğretim üyelerinden Prof. Dr. Batsaikhan Zagd ve Moğolistan Milli Müzesi araştırmacısı Sodnomjamts Damchaabadgar tarafından bulunmuştur. Yazıtın ilk okuma ve anlamlandırması Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından yapılmıştır (Tsend, 2020b, s. 137, 2021, 2022b, s. 116–117; Tsend, Zagd, vd., 2020).
Tavan Tolgoi Yazıtı
Sükhbaatar aymağa bağlı Bayandelger sumdan batıya doğru 22 km’lik mesafede Tavan Tolgoi bölgesinde 2020 yılında Ya. Batjargal, N. Dulamjav ve B. Buyanbat tarafından bulunan yazıt 29 harften oluşmaktadır. Yazıtın ilk okuma ve anlamlandırılması Dr. Munkhtulga Rinchinkhorol tarafından yapılmış ve Kasım 2022’de yayımlanmıştır (Rinchinkhorol, 2022; Rinchinkhorol vd., 2022).
Yazıtı inceleyip yayımlayan araştırmacılar yazıt etrafında bulunan yılan damga ve onun türevlerinden oluşan farklı damgalardan yirmi tanesini belgelemiştir.
2021 Yılında Bulunan Yazıtlar
Dövön Yazıtı
2021 yılında Moğolistan Bilimler Akademisi’nin Arkeoloji Enstitüsünün araştırmacıları Batbold Gonchig, Ankhbayar Batsuuri ve Khürelsükh Sosorbaram Govi-Altai aymağa bağlı Yesönbulag sumun Dövön bölgesinde hem Uygur hem de runik harfli yazıt olan dikili bir taş keşfetmiştir. 2022 yılında Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından okunup anlamlandırılarak ön araştırması yayımlanmıştır (Gonchig vd., 2022). Adı geçen araştırmacılar dikili taşın baş kısmında Yaglakar boyuna ait olabilecek bir damga ve hemen altında da Uygur ve runik harfli yazıtların sırasıyla yer aldığını belirtmişlerdir. Uygur ve runik harfli yazıtların birlikte yer aldığı dördüncü yazıt olarak tanımlanabilecek runik harfli yazıtın ilk okunuşu aşağıda gösterilmiştir.
Yayını yapan araştırmacılar runik harfli yazıtın iki karakteri arasında bir harf daha bulunma ihtimalinin bulunduğunu ancak bu karakterin bir tür damga olma olasılığının daha yüksek olduğunu ifade etmektedir.
Dukhyn Buuts Yazıtı
2021 yılında Moğolistan Bilimler Akademisi’nin Arkeoloji Enstitüsünün araştırmacıları Tserendagva Yadmaa ve Dalantai Sarantuya tarafından Altay Tavan Bogd’da Antik İnsan İzlerini Aramaya Yönelik Kapsamlı Bir Araştırma (Nen ertnii hünii ul möriig Altai Tavan Bogdoos khaikh tsogts sudalgaa) adlı proje kapsamında Bayankhongor aymağa bağlı Bogd sumdan kuzeydoğuya doğru 55 km’lik bölgesinde bulunan Dukhyn Buuts kışlağında keşfedilmiştir (Yadmaa ve Sarantuya, 2021). Bu yazıtın okuma ve anlamlandırılması Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından 2021 yılında yapılmıştır. Araştırmacılar yazıtın Uygur dönemine ait “Şekil 3” ri yue guang jin adlı sikke üzerindeki yazıtla ilişkili olabileceğini vurgulamıştır (Tsend, Yadmaa, vd., 2021). Yazıtın hemen yanında Edizlere ait olabilecek bir damga da bulunmaktadır.
Yazıt 27 Temmuz 2022 tarihinde Prof. Dr. Şaban Doğan ve Doç. Dr. Boldbaatar Yundenbat tarafından yerinde incelenip tekrar belgelenmiş ve yayımlanmıştır (Doğan ve Yundenbat, 2023).
Khangidai Khad II Yazıtı
Bilindiği üzere Khangidai Khad yazıtı Bulgan aymağa bağlı Dashinchilen sum sınırlarında yer alan Khangidai Khad adlı bir kayalıkta 1926-1930 yılları arasında Gombojav Mönkh-Ochir tarafından bulunmuş; 1966 yılından itibaren de O. Namnandorj liderliğindeki ekip ve diğer bilim insanları tarafından yazıtla ilgili çeşitli araştırmalar yapılmıştır (Bukhat, 1968; Byamba, 1968, s. 37; Grigoroviç, 1978, 2006, s. 120–127; Luvsandorj, 1990, s. 121–123; Ochir, 1966; Tsend, 2006, 2022b, s. 174–179; Tsend ve Valentinoviç, 2009).
2021 yılında Moğolistan Devlet Üniversitesi Türkoloji anabilim dalı öğrencilerinin yaz stajları kapsamında söz konusu yazıtın incelemeleri esnasında danışmanlığını yaptığımız araştırma grubumuzun üyelerinden dördüncü sınıf öğrencisi Solongo Batsaikhan kayalıkta yeni bir yazıt keşfetmiştir (Enkhmaa vd., 2021, s. 59–61). Khangidai Khad II Yazıtı olarak isimlendirilen yazıtın ilk okuması Prof. Dr. Battulga Tsend tarafından yapılmıştır (Tsend, 2022b, s. 179–181).
Birinci yazıtın bulunuşundan 95 yıl sonra aynı kayalıkta ikinci bir yazıt bulunması bölgede daha kapsamlı bir araştırma yapılması gerektiğini göstermektedir.
Yeni Bulunan Yazıtların Söz Varlığı
Son dört yılda bulunan tüm runik harfli yazıtların söz varlığını oluşturan kelime listesi aşağıda verilmiştir.
Sonuç
Çalışma kapsamında söz konusu 15 yazıtla ilgili bilgiler verilmiş, ayrıca söz varlığı listesi oluşturulmuştur. Bahse konu listedeki kelimeler, yazıtları en son yorumlayan araştırmacıların eserlerine dayanılarak hazırlanmıştır. Sayıları her geçen gün artan runik harfli yazıtlarla ilgili dil bilgisel, tarihî ve kültürel çalışmaların ve detaylı araştırmaların sayılarının artması önemlidir. Son zamanlarda Moğolistan ile Türkiye arasındaki bilimsel iş birliklerinin gelişmesine koşut olarak yazıtları araştıran bilim insanlarının bu coğrafyayı ziyaret etmeleri, yazıtları bizzat yerinde incelemeleri ve özellikle yazıt belgelendirilmesi için önemli olan güneş ışığının tüm açılarından yararlanarak yazıt incelemeleri yapmaları mümkün olmuş; tüm bu gelişmeler, ilgili araştırmacılar için önemli bir fırsat olan bu olanaklar çerçevesinde keşif ve yayınların yolunun açılmasını sağlamıştır. Türkiye ile Moğolistan arasındaki akademik iş birliklerinin gelişmesi yazıtlarla ilgili yeni çalışmalara zemin hazırlayacaktır.
Kısaltmalar
Asg.: Asgat Yazıtı
Davirt.II.: Davirtyn Buuts II. Yazıtı
De.Tsokh.: Deed Tsokhiot Yazıtı
Döv.: Dövön Yazıtı
Du.Tsokh.I.: Dund Tsokhiot I. Yazıtı
Du.Tsokh.II.: Dund Tsokhiot II. Yazıtı
Dukh.Buuts: Dukhyn Buuts Yazıtı
Han.B.: Hanangiin Buuts Yazıtı
Hang.H.II.: Khangidai Khad II. Yazıtı
Havts. Hav.1-2.: Havtsgaityn Havtsal Yazıtının 1-2. satır
Havts. Hav.3.: Havtsgaityn Havtsal Yazıtının 3. Satır
Höş.T.: Khöshööt Tolgoi Yazıtı
Soyo.H.: Soyo Khüren Yazıtı
Tav.T.: Tavan Tolgoi Yazıtı
Zaan.A.: Zaany Angal Yazıtı
Zam.B.: Zamyn Buuts Yazıtı
Kaynakça
Badam, A., Namsrai, G. ve Batjav, B. (2021). Govi-Altay aymağındaki runik yazıtlar ve tamgalar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 72, 7-32. https:// doi.org/10.32925/tday.2021.60
Badam, A., Namsrai, G. ve Batjav, B. (2022). Runic inscriptions and tamgas in Govi-Altai province, Mongolia. Asian Studies in Mongolia, I, 11-27.
Bukhat, B. (1968). Khangidain khadny türeg bichees. Shinjlekh Ukhaany Akadyemiin Medee, 4, 96-97.
Byamba, R. (1968). Les dessigns pictographiques et les inscriptions sur les rochers et sur les steles en Mongolie (C 1). Instituti Linguae et Litterarum Academiae Sciemtiarum, Reipublicae Populi Mongolici.
Doğan, Ş. (2021). Batı Moğolistan’daki Ulaan Tsokhiotın övöljöö yazıtı ile Uvs ve Khovd illeri sınırlarındaki bazı kaya resimleri ve tamgalar üzerine. Journal of Turkish Studies, Special Edition Vol. 1, 97-112.
Doğan, Ş. ve Yundenbat, B. (2023). Dukhyn Buuts yazıtı üzerine. L. Karahan ve H. Yıldız (Ed.), Doğumunun 80. yılında Ahmet Bican Ercilasun armağanı içinde (s. 379-387).
Enkhmaa, A., Battulga, N.-E., Zorigtbaatar, M., Batsaikhan, S., Erdembileg, S., Battulga, K., Pürevsüren, S., Törbat, B. ve Dashdondov, E. (2021). Kheeriin dadlaga, sudalgaany ajliin tailan. Moğolistan Devlet Üniversitesi, Türkoloji ABD.
Gonchig, B., Tsend, B., Batsuuri, A. ve Sosorbaram, K. (2022). Dövöngiin uygur, runi bicheest khöshöö. Turkic & Uighur Studies, III(2), 44-46.
Grigoroviç, K. S. (1978). Naskalnıye runiçeskiye nadpisi Mongolii I. Tes, Gurvaljin-ula, Khangyta-khat, Khentey. Tyurkologiçeskii sbornik 1975 içinde (s. 151-158).
Grigoroviç, K. S. (2006). Pamyatniki dryevnyetyurkskoy pisimennostti i etnokuliturnaya istoriya tsyentralinoy Azii.
Luvsandorj, B. (1990). BNMAU-yn nutag dakhi khadny bichees.
Natsag, B., Tsend, A. ve Pürev, A. (2020). “Govi-Altai aimgiin arhyeologiin dursgaluud” kheeriin sudalgaany ajlyn tailan. Institute of Archaeology, Mongolian Academy of Sciences.
Ochir, N. (1966). Arvan ödriin shinjilgeenii ayalal. Shinjlekh Ukhaan Amidral, 5, 38-41.
Rinchinkhorol, M. (2020). A Newly-Found Uighur Period Runic Inscription. The 6th International Conference on Asian Studies (ICAS2020) Vol. VI içinde (s. 366-372).
Rinchinkhorol, M. (2022). Doğu Moğolistan’da yeni bulunan Uygur dönemi bir “Yol Yazıtı”. Uluslararası geçmişten geleceğe ipekyolu sempozyumu içinde (s. 583-589).
Rinchinkhorol, M., Dashzeveg, A. ve Ganbold, B. (2022). Tavan Tolgoin bichees. Nüüdelchdiin Öv Sudlal, XXIII(3), 35-53.
Tsend, B. (2006). Khangidain khadny bicheesiig dahin nyagtlakh ni. Acta Historica, VII(2), s. 10-15.
Tsend, B. (2016). Taishiryn Davirtyn Buutsny bichees. Acta Historica, XVII(1), 5-10.
Tsend, B. (2017). Runi bichgiin shine survalj: Khirgisi’n ovoony gerelt höshöönii bicheesiin sudalgaa içinde (s. 91-121).
Tsend, B. (2020a). Ediz (Ädiz)-d kholbogdoh runi bichgiin khoyor dursgal. Altaica, XVI, 63-69.
Tsend, B. (2020b). The small monuments of Mongolian runic inscription. Institute of Archaeology, Mongolian Academy of Sciences.
Tsend, B. (2021). Mongol nutgaas 2020 ond shineer ilrüülsen runi bichgiin khoyor dursgal. The 7th International Conference on Asian Studies (ICAS2021) Vol. VII içinde (s. 32-37).
Tsend, B. (2022a). Mongolyn runi bichgiin dursgalyn shine sudalgaa: Mongolyn baruun büs nutag dakhi runi bichgiin dursgal içinde (C I).
Tsend, B. (2022b). Mongolyn runi bichgiin dursgalyn shine sudalgaa: Mongolyn töv, umard büs nutag dakhi runi bichgiin dursgal içinde (C II).
Tsend, B., Batsuuri, A., Cao, J., Gonchig, B., Song, G., Tsend, A., Cao, P., Tsedendorj, B., Cai, X. ve Li, C. (2019). Tsagaan Turuut golyn sav nutag dakhi ertnii bichgiin dursgaluud (Uridchilsan sudalgaa). The 5th International Conference on Asian Studies Vol. V içinde s. 586-591.
Tsend, B., Natsag, B., Tsend, A. ve Pürev, A. (2020). Khöshööt Tolgoin bichees. Journal of the Archaeology, History and Ethnography, 16(15), 96-103.
Tsend, B. ve Valentinoviç, K. İ. (2009). O pominalinoy nadpisi na skalye v Khangidaye (Tsyentralinaya Mongoliya). Tyurkologichyeskiy Sbornik 2007-2008 içinde (s. 5-13).
Tsend, B., Yadmaa, Ts. ve Sarantuya, D. (2021). Dukhyn Buutsyn Bicheesiyn Sudalgaa.
Tsend, B., Zagd, B. ve Damchaabadgar, S. (2019). Shineer ilrüülsen runi bichgiyn khoyor dursgal. Mongolyn Arkhyeologi-2019 içinde (s. 400-404).
Tsend, B., Zagd, B. ve Damchaabadgar, S. (2020). Zaany Angalyn bichees. Nüüdelchdiyn Öv Sudlal, XXI-II(9), 95-97.
Yadmaa, T. ve Sarantuya, D. (2019). ‘Nen ertnii hünii ul möriig Altai Tavan Bogdoos khaikh tsogts sudalgaa’ suuri sudalgaany tösliin 2019 ony khaiguul sudalgaanı uridchilsan ür dün. Mongolyn Arkhyeologi-2019 içinde (s. 251-256).
Yadmaa, T. ve Sarantuya, D. (2021). Hangai goviin zaagaas shineer ilrüülsen dursgaluud: Dukhyn Buuts, Bürden Tsokhiogiin khadny zurag, tamga temdeg, bichees. Mongolyn Arkhyeologi-2021 içinde (s. 138-143).
