https://ror.org/013s3zh21Yeterlik, bir eylemin mümkün veya muhtemel olup olmadığının belirli dil bilgisi işaretleyicileriyle bildirildiği kategoridir (Korkmaz, 1992, s. 172; Bussmann, 1998, s. 925). Türk dili araştırmalarında yeterlik yapıları, kuruluş yönlerinden değerlendirilmiş olmakla birlikte zaman/görünüş ve kip eklerini alabilmesi sebebiyle kiplik konulu çalışmalara da konu olmuştur (örnek olarak bk. Mehmet, 2007; Kara, 2011; Kerimoğlu, 2011, s. 84-85; Ersoy, 2016; Yıldız, 2016; Göksel ve Kerslake, 2005, s. 300-305; vd.). Bu çalışmada ise Oğuz grubu yazı dili ve ağızlarında yeterlik kategorisinin işaretleyicileri ile bunların biçim bilgisi ve biçim-söz dizimi özellikleri ele alınmıştır. Yeterlik işaretleyicilerinin Oğuz grubu yazı dilleri ve ağız gruplarındaki dağılımları ortaya konulmuştur.
Tarihî Yazı Dillerinde Yeterlik Kategorisi
Tarihî ve çağdaş Türk dili alanında yeterlik kategorisinin işaretleyicileri, lehçeleşme seyri ve dil ilişkileri gibi birtakım faktörlere bağlı olarak farklılaşmıştır. Yeterlik için Köktürkçede u- ‘muktedir olmak; yapabilmek, edebilmek’ fiili kullanılmıştır. Köktürkçedeki örneklerde u-, -X zarf-fiil ekli esas fiile yardımcı fiil olarak eklenmiştir. -X u- ve -X uma- kuruluşları, olumlu ve olumsuz yeterliği bildirmiştir: k(e)m (a)rt(a)tı ud(a)çı (e)rti (Tekin, 2010, s. 56) ‘kim bozabilir idi’; it(i)nü y(a)r(a)tunu um(a)duḳ (Tekin, 2010, s. 52) ‘(kendini) düzene sokup örgütlenememiş’.
Erken tarihli Eski Uygur Türkçesi metinlerinde zarf-fiil ekli esas fiil ile u- yardımcı fiili (-U u-) tam olarak birleşmemiş ya da kaynaşmamıştır. Zira bazı örneklerde yme pekiştirme unsuru, -U u- dizilişinin arasında kullanılmıştır: ölü yme umaz biz (Erdal, 2004, s. 258) ‘daha ölemeyiz’. -U u- birleşmesine ancak Soğd harfli Eski Uygur Türkçesi metinlerinde rastlanmaktadır. Bununla beraber Eski Uygur Türkçesinde yeterlik, u-’ın esas fiil biçiminde yani sözlük anlamıyla kullanılmasıyla da karşılanmıştır. Örnekler hem olumlu hem de olumsuz biçimlerdedir: sinidin ketip neçük uġay men (Erdal, 2004, s. 258) ‘senden gidip (seni bırakıp) nasıl yapabileceğim?’; bo yer üze neŋ andaġ t(e) v kür yelvi arvış yoḳ kim ol umasar; ş(ı)mnu [k]üçiŋe kopuġ uġay (Erdal, 2004, s. 258) ‘bu dünyada onun yapamayacağı hiçbir hile ve sihir yoktur; şeytanın desteğiyle (o) her şeyi yapabilir’. Bu metinlerde u- esas fiili ile -sar zarf-fiil eki ve -yur geniş-şimdiki zaman ekinin kalıplaşmasından oluşan iki sözcük de vardır: usar (Erdal, 2004, s. 258) (< u-sar) ‘gücü yeterse’; uyur (Erdal, 2004, s. 258) (< u-yur) ‘güçlü, muktedir’. Eski Uygur Türkçesinde yeterlik için ayrıca bol- ‘olmak’ yardımcı fiili kullanılmıştır. Hem olumlu hem olumsuz yeterlik örneklerinde bol- ‘olmak’ yardımcı fiili, -U ve -GAlI zarf-fiil ekli esas fiiller ile -mAK isim-fiil ekli esas fiillere getirilmiştir: örü bolmaz (Erdal, 2004, s. 259) ‘yükselemez’; ölürü usar ‘öldürebilirse’; yorıyu umadı (Eraslan, 2012, s. 441) ‘yürüyemedi’; bolġay siz teggeli ‘ulaşabileceksiniz’; körkitgeli bolmaz ‘gösterilemez’; işidilmek bolur (Eraslan 2012, s. 425) ‘işitilebilir’. -GU teg ermez de olumsuz yeterlik için kullanılmış olan bir başka diziliştir: ögrünç[ümüz] tüketi sözlegü teg ermez (Erdal, 2004, s. 260) ‘sevincimiz tamamen söylenemez’. Daha sonra yaygınlaşacak olan bil- ‘bilmek’ ve al- ‘almak’ yardımcı fiilleri ise yeterlik ifadesi için nadir örneklerde geçmiştir. Bil- ‘bilmek’ yardımcı fiili, -p ve -GAlI zarf-fiil ekli; al- ‘almak’ yardımcı fiili, -A zarf-fiil ekli esas fiillerle kullanılmıştır: tutup uġay ‘tutabilecek’; özümnüŋ başġarıp umayoḳum erür (Erdal, 2004, s. 260) ‘kendimin (benim) başarılı olamadığımdır’; anı tükel sözlegeli bilmez (Eraslan, 2012, s. 444) ‘onu tam olarak söyleyemez’; ınanmış kişilerig tire yıġa alır siz (Eraslan, 2012, s. 443) ‘inanmış kişileri derleyebilir, toplayabilirsiniz’.
Karahanlı Türkçesinde (bilhassa Kutadgu Bilig ve Satır Altı Kur’an Tercümelerinde) u- yardımcı fiili, sayılı örnekler dışında tamamıyla olumsuz yeterlik için kullanılmıştır. Metinlerde u- yardımcı fiili, -U zarf-fiil ekli esas fiillerle birleşmiş ve ekleşmiş biçimdedir: turumaz (Güner, 2021, s. 396) (< turu umaz) ‘duramaz’; bilümese (Güner, 2021, s. 394) (< bilü umasa) ‘bilemezse’; tegümegeyler (Güner, 2021, s. 396) (< tegü umaġaylar) ‘dokunamayacaklar’; ayumas (Güner, 2021, s. 394) (< ayu umas) ‘söyleyemez’. Az sayıdaki olumlu yeterlik dizilişlerinde de benzer gelişmeler olmuştur: ayuġay (Güner, 2021, s. 487) (< ayu uġay) ‘söyleyebilecek’. Karahanlı Türkçesinde olumlu yeterlikte ise bil- ‘bilmek’ yardımcı fiili hâkim olmuştur. Bil- ‘bilmek’ yardımcı fiili, -U ~ -A zarf-fiil ekli esas fiillere eklenmiştir: sözleyü bilse (KB 984) (Güner, 2021, s. 394) ‘söyleyebilse’; ḳapsayu biligli (Güner, 2021, s. 393) ‘kuşatan’; tėre bildiŋ ‘toplayabildin’; yėte bildi (Güner, 2021, s. 394) ‘ulaşabildi’. Olumsuz yeterlikte yaygın olmamak suretiyle -X ~ -A bilme- biçimi de yer almaktadır: ḳalı bilmediler (Güner, 2021, s. 394) ‘kalamadılar’; sanayu bilmegey siler (Güner, 2021, s. 394) ‘sayamayacaksınız’; tuta bilmese sen (Güner, 2021, s. 394) ‘tutamazsan’. Dîvânu Lugâti’t-Türk’te -GAlI bol- dizilişi (Eski Uygur Türkçesi metinlerinde yaygın) yerine, -sA bol- dizilişinin yerleştiği görülmektedir: köŋül kimniŋ bolsa ḳalı yōḳ çıġay / ḳılsa küçün bolmas anı toḳ bāy (Ercilasun ve Akkoyunlu, 2015, s. 450) ‘artık kimin gönlü fakir ol(ur)sa (ise) / (kimse) onu güçlükle zengin yapamaz’. Şu hâlde Karahanlı Türkçesinde u- yardımcı fiili, olumlu yeterlikte azalırken olumsuz yeterlikte yaygınlaşmıştır. Ayrıca, ünlüyle biten esas fiil (-X zarf-fiil ekli esas fiil) ile ünlüyle başlayan yardımcı fiilin (u- yardımcı fiilinin) birleşmesi sonucunda ünlü kaynaşması olmuştur: -U u- > /U/. Bil- ‘bilmek’ yardımcı fiili, -X ~ -A zarf-fiil ekli esas fiillerle birlikte olumlu yeterlikte yaygınlaşmıştır. Esasında bu, bugün Batı Oğuzcasında (Türkiye ve Gagavuz Türkçesi kollarında) yer alan yeterlik dizilişleriyle benzerdir.
Türk dilinde biçim bilgisinden söz dizimine birtakım yenilenmelerin olduğu 13. yüzyılda yeterlik kategorisinde de kimi gelişmeler ortaya çıkmıştır. Tabii bu yenilenmeler, lehçeleşmelerin bir sonucudur. Harezm Türkçesinde olumlu yeterlik için daha önce yaygın olan -U ~ -A bil- dizilişi devam ettirilmiştir. Buna ilave olarak -A al- dizilişi artmıştır: bilü bilmişimçe (Eckmann, 2003b, s. 25) ‘bilebildiğimce’; sabur ḳılu bilür siz (Eckmann, 2003b, s. 25) ‘sabredebilirsiniz’; bire alġay erdi (Eckmann, 2003b, s. 25) ‘verebilecekti’. Olumsuz yeterlik için az sayıdaki örneklerde u- yardımcı fiili (Karahanlı Türkçesindeki gibi -UmA- biçiminde) kullanılmıştır: ḳılumas men (Eckmann, 2003b, s. 25) (< ḳılu umas men) ‘yapamam’; körümes biz (Eckmann, 2003b, s. 25) (< körü umas biz) ‘göremeyiz’. Yaygın olan ise -U ~ -A bilme- ve -A alma- dizilişleridir: çıḳabilmez men (Eckmann, 2003b, s. 25) ‘çıkamam’; bile almas miz (Eckmann, 2003b, s. 25) ‘bilemeyiz’. Netice itibarıyla Harezm Türkçesinde daha önceki yazı dilinde yerleşmiş olan sistemden (Karahanlı Türkçesindeki -U ~ -A bil- ve -Uma- dizilişlerinden) farklı olarak olumlu ve olumsuz yeterlikte -A al- ~ -A alma- dizilişlerinin geliştiği kaydedilmelidir. Ayrıca -U ~ -A bilme- olumsuz yeterlik dizilişi yaygınlaşmıştır.
Kıpçak Türkçesine ait Codex Cumanicus’ta olumlu ve olumsuz yeterlik için -A bil- ve -A bilme- dizilişlerinin örnekleri azdır: ayta bil- (Argunşah ve Güner, 2015, s. 123) ‘söyleyebilmek’; bara bilme- (Argunşah ve Güner, 2015, s. 123) ‘gidememek’. U- yardımcı fiili ise kullanılmamıştır. Al- ‘almak’ yardımcı fiili ise yalnızca olumsuz yeterlik örneklerinde geçmiştir. Örneklerde -A zarf-fiil eki ile al- yardımcı fiilinin ünlüsü genellikle kaynaşmıştır: baralma- (< bara alma-) ‘ulaşamamak’; tıyalma- (< tıya alma-) ‘engelleyememek’; köralma-(< köre alma-) ‘görememek’; ėte al- (Argunşah ve Güner, 2015, s. 123) ‘yapamamak’. Ermeni Harfli Kıpçak Türkçesi metinlerinde de al- yardımcı fiili, -AlmA (< -A alma-) biçimiyle olumsuz yeterlikte hâkimdir: bolalma- (Güvenç, 2014, s. 275) (< bola alma-) ‘olamamak’; çıḫalma- (Güvenç, 2014, s. 275) (˂ çıḫa alma-) ‘çıkamamak’. Bununla birlikte yeterlik kategorisi için bol- ‘olmak’ yardımcı fiili kullanılmıştır. Hem olumlu hem de olumsuz yeterlik için kullanılmış olan bol- ‘olmak’ yardımcı fiili, -mA ve -mAGA ekli esas fiillerle birleştirilmiştir: aytma bol- ‘söyleyebilmek’; aşma bolma- (Güvenç, 2014, s. 272) ‘aşamamak’; körünmege bol- ‘görünebilmek’; inanmaġa bolma- (Güvenç, 2014, s. 274) ‘inanamamak’. Memlûk Türkçesi, yeterlik kategorisinde hem Harezm hem de diğer Kıpçak alanlarıyla birleşmektedir. Olumlu yeterlik için -A bil- ve -p bol- dizilişlerine sahiptir: ata bilür (İN-33r) ‘atabilir’; öltüre bilür (GT-162b) ‘öldürebilir’. Olumsuz yeterliği ise -U ~ -A bilme-, -p bolma- ve -A alma- dizilişleriyle karşılamıştır. Başka bir ifadeyle Memlûk Türkçesinde -A alma- dizilişi, diğer Kıpçak alanlarında olduğu gibi sadece olumsuz yeterlik için kullanılmıştır: tuta bilmese ‘tutamazsa’; aŋlayı bilmedi ‘anlayamadı’; işleyü bilmes (İM-435b) (Muhammed, 2021, s. 276) ‘yapamaz’; bilip bolmas (Muhammed, 2021, s. 146) ‘bilemez’; ḳurtulup bolmas (Muhammed, 2021, s. 301) ‘kurtulamaz’; köre almaş (Muhammed, 2021, s. 275) ‘göremez’; ḫalās ite almaş (Muhammed, 2021, s. 275) ‘serbest bırakamaz’.
Çağatay Türkçesinde olumlu yeterlik için -A al- dizilişi yine yaygındır. Çağatay Türkçesi metinlerinde olumlu yeterlikte bir de bol- ‘olmak’ yardımcı fiili çoğalmıştır. Bol- ‘olmak’ yardımcı fiili, -A ve -sA ekli esas fiillerle birleştirilmiştir: terceme ḳıla alġay mu mėn (Eckmann, 2003a, s. 105) ‘tercüme edebilecek miyim?’; mundaḳ söz ayta bolġay (Eckmann, 2003a, s. 106) ‘böyle söz söyleyebilecek’; tapsa bolur (Eckmann, 2003a, s. 117) ‘bulabilir’. Olumsuz yeterlik için yine al- ‘almak’ ve bol- ‘olmak’ yardımcı fiillerine başvurulmuştur. -A alma-, -p bolma- ve -sA bolma- biçimlerinde: ınana almaş (Eckmann, 2003a, s. 105) ‘inanamaz’; aŋlap bolmas ėdi (Eckmann, 2003a, s. 110) ‘anlayamaz idi’; anıŋ ʿahdıġa iʿtimād ḳılsa bolmas (Eckmann, 2003a, s. 117) ‘onun sözüne güvenilemez’. Bil- ‘bilmek’ yardımcı fiili, -A bilme- biçiminde yalnızca olumsuz yeterlikte kullanılmıştır: ḫalās ėte bilmes (Eckmann, 2003a, s. 106) ‘kurtaramaz’. -UmA- biçimi ise artık kalmamıştır.
Tarihî Oğuz yazı dillerinde yeterlik kategorisi için yeni dizilişler ortaya çıkmamıştır. 13. ve 15. yüzyıllar arasında yani Eski Oğuz Türkçesinde olumlu yeterlik için -X ~ -A bil- dizilişi vardır. Çok heceli fiillerle -U bil-, tek heceli fiillerle -A bil- dizilişi yaygındır: getüri bilem ‘getirebileyim’; diyü bile ‘diyebilsin’; gide bilür (Gülsevin, 2007, s. 130) ‘gidebilir’; döne bildi (Timurtaş, 2005, s. 161) ‘dönebildi’. Olumsuz yeterlik için -XmA- (< -X uma-) ve -AmA- (< -A uma-) dizilişleri görülmektedir: aldayımaz (Timurtaş, 2005, s. 161) (< aldayı umaz) ‘aldatamaz’; bulımadı (Timurtaş, 2005, s. 161) (< bulı umadı) ‘bulamadı’; urumazam (Timurtaş, 2005, s. 161) (< uru umazam) ‘vurmam’; diyümezdi (Timurtaş, 2005, s. 161) (< diyü umazdı) ‘diyemezdi’; çıḳamaz (Timurtaş, 2005, s. 161) (< çıḳa umaz) ‘bulamadım’; bulamaz(Timurtaş, 2005, s. 161) (< bula umaz) ‘bulamaz’; alımadı (Ergin, 2009, s. 467) (< alı umadı) ‘alamadı’. Bunlarla beraber, özellikle Dede Korkut Kitabı’nda görülen ve böylelikle daha sonra Azerbaycan sahasında yaygınlaşacak olan -A bilme- dizilişi yer almaktadır[1] : vara bilmen(Ergin, 2009, s. 467) ‘gidemem’; binebilmez (Ergin, 2009, s. 467) ‘binemez’. Osmanlı Türkçesinde (Türkiye sahasında) olumlu ve olumsuz yeterlikte -X ~ -A zarf-fiil ekli esas fiiller, 17. yüzyıla kadar kullanılmış; daha sonra tamamen -A zarf-fiil ekli esas fiiller yerleşmiştir: sevime- ‘sevememek’; yürüyüme- ‘yürüyememek’; bileme- ‘bilememek’; aŋlayama- (Tulum, 2011, s. 347) ‘anlayamamak’. Azerbaycan Türkçesinde ise olumlu yeterlikte -A bil-, olumsuz yeterlikte -A bilme- ve -AmmA- dizilişlerine başvurulmuştur: bir dem baḫabilmedi ol aya / düşdi yüzi üzre misl-i saye (Nur Doğan, 2000, s. 170) ‘bir an (bile) bakamadı o aya (sevgiliye) / gölge gibi yüzü üste düştü’; oyanammazam (Mirzezade, 1990, s. 166) ‘uyanamam’; oturammazam (Mirzezade, 1990, s. 166) ‘oturamam’. Azerbaycan Türkçesinin klasik metinlerinde ayrıca -mAK ol- dizilişi, kimi bağlamlarda yeterlik kategorisini işaretlemiştir. Daha çok olumsuz yeterlik için kullanılmış olan -mAK ol- dizilişi, aynı zamanda fiillerin edilgen çatıda sunulmasını sağlamaktadır (bk. Doğan, 2022). Örnekler: her gün gel yaz bėyle taʿvı̇ ̄ z / tā sıhhate bulmaḳ ola ümmı̇ ̄d (Nur Doğan, 2000, s. 368) ‘her gün gel (de) yaz, böyle muska / ta ki iyileşme ümit edilebilsin’; aġzı sıfatı hod etmek olmaz / esrar-ı nihāna yetmek olmaz (Nur Doğan, 2000, s. 128) ‘(sevgilinin) ağzı da tarif edilemez / (çünkü) gizli sırlara yetilemez (ulaşılamaz)’. Bununla beraber olumsuz yeterlikte Nesimi, Hatayi gibi şairlerin dilinde yer yer, Osmanlı (Türkiye) sahasının karakteristiği olan -AmA- (-A uma-) dizilişi de kullanılmıştır (Mirzezade, 1990, s. 167). Şu hâlde Oğuz Türkçesinin tarihî yazı dillerinde olumlu yeterlik için Eski Türkçede (Eski Uygur Türkçesinde) tanıklanan -A bil- dizilişinin kullanılmaya devam ettiği belirtilebilir. Tarihî Oğuz yazı dillerinde ayırıcı özellik ise olumsuz yeterlik dizilişlerinin dağılımında ortaya çıkmıştır: -XmA- (< -X uma-) ~ -AmA- (< -A uma-) ya da -A bilme- dizilişleri arasında. Osmanlı (Türkiye) sahasının karakteristiği -XmA- (< -X uma-) ~ -AmA- (< -A uma-), Azerbaycan sahasınınki -A bilme- dizilişi olmuştur. Azerbaycan sahasında -A bilme- dizilişi, Harezm-Çağatay çizgisindeki yazı dili alanının etkisinde benimsenmiş olmalıdır. Çünkü paralel biçimde Harezm ve Çağatay Türkçesinde -Uma- (-U uma-) dizilişi sınırlanmış ve kalkmış, bunun tersine -A bilme- dizilişi yaygınlaşmıştır. Tabii Osmanlı (Türkiye) ve Azerbaycan sahaları arasında etkileşimler de olmuş, iki yazı diline ait unsurlar metinlere yansımıştır. O sebeple kimi zaman Azerbaycan sahasının metinlerinde -AmA- (< -A uma-), Osmanlı (Türkiye) sahasının metinlerinde ise -A bilme- dizilişine de yer verilmiştir: Örnek olarak Fuzuli’de āh eyler idi velı̇ ̄ ne hāsıl / ol yel açamazdı ġonca-i dil (Nur Doğan, s. 146) ‘ah eder idi ama ne fayda / o yel gönlünün goncasını açamıyordu’; edemen terk Fuzūlı̇ ̄ ser-i ḳūyın yārüŋ / ne ḳadar zulm yeri ise maŋa hoşdur vatanum (Tarlan, 1992, s. 204) ‘Fuzuli, yârin yerinin başını terk edemem / ne kadar zulüm yeri ise (de) bana hoştur vatanım’. Baki’de biŋ meşk iderse safha-i çarh üzre māh-ı nev / ebrū-yı yāre öykünebilmez misālde (Küçük, 1994, s. 379) ‘hilal, âlemin safhasını bin defa meşk etse (de) / yârin kaşına misalde (hayal âleminde) (bile) öykünemez (benzeyemez)’. Özetle olumsuz yeterlik için kullanılan -A bilme- dizilişi, Harezm Türkçesinde yaygınlaşmış ve onun tarihî çizgisinde gelişen Çağatay Türkçesinde de devam ettirilmiştir. Buna mukabil Harezm - Çağatay çizgisinde -UmA- (< -U uma-) dizilişi, geri çekilmiştir. Böylece Azerbaycan sahası, Harezm - Çağatay çizgisine bağlı kalmıştır. Osmanlı (Türkiye) sahası ise Karahanlı Türkçesinde gelişen sistemi sürdürmüştür: -U ~ -A bil- ve -UmA- (< -U uma-) ~ (Oğuzcada) -AmA- (< -A uma-) dizilişleri.
Çağdaş Oğuz Grubu Yazı Dilleri ve Ağızlarında Yeterlik Kategorisi
Çağdaş Oğuz alanları, batıdan doğuya sırasıyla Balkanlar (Makedonya, Kosova, Bulgaristan, Yunanistan, Bosna-Hersek, Sırbistan, Romanya), Gagavuz Yeri (Moldova), Türkiye ve Kıbrıs, Suriye (Halep, Bayırbucak ve Hamas-Humus, Colan bölgeleri), Irak (kuzey bölgeleri), Azerbaycan ve Nahçıvan, Ermenistan, Gürcistan (daha çok güneydoğu bölgesindeki Borçalı), İran (tamamı), Türkmenistan, Afganistan (kuzey bölgeleri), Özbekistan (batı bölgesindeki Harezm ili), Karakalpakistan (Törtköl bölgesi) gibi çeşitli ülkelere ve bölgelere yayılmış durumdadır. Bu alanların dışında Kuzey Kafkasya’nın Stavropol bölgesinde Stavropol Türkmenleri ya da Truhmen Türkmenleri diye anılan küçük Oğuz grupları da vardır. Oğuzların sınırlarını ana hatlarıyla batıda Balkanlar; kuzeyde Karadeniz ve Kafkasların kuzeyi; doğuda Aral Gölü’nün güneyi ile Afganistan’ın kuzeyi; güneyde Basra Körfezi’nin doğusu (İran’ın Fars eyaleti) oluşturmaktadır. Günümüzde bu bölgelerdeki Oğuzların yazı dilleri ve ağız grupları vardır. Söz konusu yazı dilleri ve ağız grupları, şu adlarla anılmaktadır: Balkanlarda Balkan Türk ağızları ya da Rumeli ağızları; Gagavuz Yeri’nde Gagavuz Türkçesi (yazı dili ve ağız grupları); Türkiye ve Kıbrıs’ta Türkiye Türkçesi (yazı dili ve ağız grupları); Suriye’de Suriye Türkmen / Türk ağızları (ağız grupları); Irak’ta Irak Türkmen / Türk ağızları (ağız grupları); Azerbaycan ve Nahçıvan’da Azerbaycan Türkçesi (yazı dili ve ağız grupları); Ermenistan’da Azerbaycan Türkçesi ağızları (ağız grupları); Gürcistan’da Azerbaycan Türkçesi ağızları (ağız grupları); İran’da (Güney) Azerbaycan Türkçesi (ağız grupları), Sungur Türkçesi (ağız grupları), Horasan Türkçesi (ağız grupları), Kaşkay Türkçesi (ağız grupları) ve Türkmen Türkçesi (ağız grupları); Türkmenistan’da Türkmen Türkçesi (yazı dili ve ağız grupları); Afganistan’da Türkmen Türkçesi (ağız grupları); Özbekistan’da Harezm Oğuzcası (ağız grupları).
Türkiye Türkçesinin yazı dilinde olumlu yeterlik, -A bil-; olumsuz yeterlik ise -AmA- (< -A uma-) dizilişleriyle (Korkmaz, 2003, s. 812-815) karşılanmaktadır: zorla içirdik, kendine gelebildi (Kemal, 1962, s. 143); … kanunlara göre mirasa girememiş olan … (Ayverdi, 1989, s. 92). Türkiye Türkçesi metinlerinde bu dizilişlerle beraber kimi yazarlarda -A bilme-, -A bileme- (< -A bile uma-) gibi dizilişlere de rastlanabilmektedir: her nesneye bozuntu elverir, ahiliğe erişebilemez (Tahir, 1967, s. 145); hiç biri şu karşımda duran ciddî, uzun, ince adama yakışabilmez (Işınsu, 1996, s. 199). Yukarıda ortaya konulduğu üzere -A bilme-, tarihî Türk dili alanından tanıklanan bir diziliştir ve bugün de Oğuzların Azerbaycan sahasında yaygındır. -A bileme- (< -A bile uma-) dizilişi ise tespit edilebildiği kadarıyla Türkiye Türkçesi alanında geliştirilmiştir. Bunun çok sayıda örneğine Google arama motoru üzerinden ulaşılabilir: Kocadır sever de döver de, denebilemez artık, gibi. Yazarların bu dizilişlerle metinlerine yerel değerleri (ağız özelliklerini) katmak, tarihîlik vermek, cümlelerinde çeşitli semantik nüansları ve kiplikleri bildirmek, olumsuz yeterliği etkili kılmak gibi hususları hedefledikleri ve nihayet bu dizilişleri bir üslup biçimi olarak tercih ettikleri muhakkaktır. Ayrıca, Türkiye Türkçesinde -A bileme- (< -A bile uma-) dizilişinin gittikçe yaygınlaştığı da dikkati çekmektedir. Yeterlik kategorisi için Türkiye Türkçesi ağız gruplarındaki tablo ise şöyledir: Olumlu ve olumsuz yeterlik için Batı ve Kuzeydoğu grubu[2] ağızlarında yazı dilinin de sistemi olan -A bil- ve -AmA- (< -A uma-) dizilişleri yaygındır. Batı grubu ağızlarında: dėyebilirim (Kayseri) ‘diyebilirim’; yıḫabilir (Kırşehir) ‘yıkabilir’; dutabilsiŋ (Kütahya) ‘tutabilsin’; āŋadabilirsem (Malatya) ‘anlatabilirsem’; alabiliŋ (Nevşehir) ‘alabilirsin’; baḳabilürüz (Ordu) ‘bakabiliriz’; gelemeyler (Edirne) ‘gelemiyorlar’; dayanamıyan (Kayseri) ‘dayanamayan’; bulamadıḫ (Kırşehir) ‘bulamadık’; dutamaz (Kütahya) ‘tutamaz’; ġaḫamaz (Malatya) ‘kalkamaz’; yatıramıyoḫ (Nevşehir) ‘yatıramıyoruz’; gidemedük (Ordu) ‘gidemedik’ (Çiloğlu, 2008, s. 13-55). Kimi ağızlarda -X zarf-fiil ekli biçimlerle eskicil dizilişlerin izlerini taşıyan örnekler de tanıklanabilmektedir: ġoşubilmeye (Muğla) (Akar, 2013, s. 167) ‘koşabilmeye’; gezibilcen (Aydın) (Yapıcı, 2022, s. 336) ‘gezebileceğim’; baḳımeyosuŋ (Aydın) (Yapıcı, 2022, s. 336) ‘bakamıyorsun’ vb. Kuzeydoğu grubu ağızlarında: gönderebülürse (Trabzon) (Demir, 2006, s. 452) ‘gönderebilirse’; diyebilirum (Günay, 2003, s. 180) (Rize) ‘diyebilirim’; satamacaḳ (Trabzon) (Demir, 2006, s. 453) ‘satamayacak’; yapamassáń (Rize) (Günay, 2003, s. 180 ‘yapamazsan’. Kıbrıs ağızları da bu sisteme (Batı ve Kuzeydoğu grubunun sistemine) bağlıdır: alabilesiŋiz (Çelebi, 2010, s. 130) ‘alabilesiniz’; söleyemezdim (Çelebi, 2010, s. 237) ‘söyleyemezdim’; deyemeyig (Çelebi, 2010, s. 247) ‘diyemeyiz’. Doğu grubu ağızlarında olumlu yeterlik için -A bil- dizilişi vardır: annadabilerem (Kars) (Ercilasun, 1983, s. 294) ‘anlatabilirim’; alabüldüm (Erzurum) (Gemalmaz, 1978, s. 375) ‘alabildim’; çiḫarabilsez (Erzincan) (Sağır, 1995, s. 225) ‘çıkarabilirseniz’. Olumsuz yeterlikte ise iki sistem görülmektedir. Kimi ağızlarda -AmA- (< -A uma-), kimi ağızlarda ise Azerbaycan sahasının karakteristiği olan -A bilme- ~ -AmmA- dizilişleri yaygındır: alamadım (Erzurum) (Gemalmaz, 1978, s. 375) ‘alamadım’; seslenemirim (Kars) (Ercilasun, 1983, s. 166) ‘seslenemiyorum’; yatabilmenem (Kars) (Ercilasun, 1983, s. 173) ‘yatamam’; gelemmez (Kars) (Ercilasun, 1983, s. 281) ‘gelemez’; yiyebilmerem (Ağrı) (Efendioğlu, 2009, s. 834) ‘yiyemem’; ġoyammadılar (Ağrı) (Efendioğlu, 2009, s. 835) ‘koyamadılar’; tapabilmirdih ‘bulamıyorduk’ (Iğdır/ Aralık) (Kilit, 2015, s. 120); gidemmedim ‘gidemedim’ (Iğdır/Aralık) (Kilit, 2015, s. 120); üyhlüyebilmėrem (Çıldır/Ardahan) (Güneş, 2015, s. 158) ‘yükleyemiyorum’; yazamaz (Çıldır/Ardahan) (Güneş, 2015, s. 158) ‘yazamaz’; ġaçammaram (Van) (Gökçür, 2006, s. 156) ‘kaçamam’. Doğu grubu ağızlarının birçok yönden Azerbaycan sahasının özellikleriyle birleştiği bilinmektedir. Dolayısıyla kimi ağızlarda -A bilme- ~ -AmmA- dizilişlerinin varlığı, bu birleşmenin yansımasıdır. Çeşitli dönemlerde Azerbaycan sahasından Batı grubu ağız bölgelerine göçmüş olan Oğuz unsurlarının ağız adacıklarında da yine -A bilme- ~ -AmmA- dizilişlerine rastlamak mümkündür[3] : gelemmedim (Erenler/Ceyhan/Adana) ‘gelemedim’, ġalammanam (Erenler/Ceyhan/Adana) ‘kalamam’.
Balkan Türk ağızları, olumlu ve olumsuz yeterlik için kullanılan dizilişler açısından Türkiye sahası (yazı dili ile Batı ve Kuzeydoğu grubu ağızları) birlik teşkil etmektedir. Bu ağız gruplarında -A bil- ve -AmA- (< -A uma-) dizilişleri yer almaktadır: toplayabilir (İskeçe/Yunanistan) (Şimşek, 2020, s. 193) ‘toplayabilir’; yapabilirsem (Kırcaali/Bulgaristan) (Salimehmed, 2006, s. 13-47) ‘yapabilirsem’; yapabilem (Çerkovna/Bulgaristan) (Güneş, 2009, s. 127) ‘yapabileyim’; ders alabilsınlar (Kosova) (Jable, 2010, s. 204) ‘ders alabilsinler’; edebilmişık (Kosova) (Jable, 2010, s. 278) ‘yapabilmişiz’; deyebilerım (Vıçıtırın/Kosova) (İğci, 2010, s. 124) ‘diyebilirim’; anlıyamıyoz (İskeçe/ Yunanistan) (Şimşek, 2020, s. 192) ‘anlayamıyoruz’; taşiyamadilar (Kosova) (Jable, 2010, s. 325) ‘taşıyamadılar’; iyämäz (Çerkovna/Bulgaristan) (Güneş, 2009, s. 54) ‘yiyemez’; uramassa (Çerkovna/Bulgaristan) (Güneş, 2009, s. 52) ‘vuramazsa’; ālamamışı̇ ̄n (Çerkovna/Bulgaristan) (Güneş, 2009, s. 90) ‘alamamışsın’; dayanamay (Makedonya) (Ahmed, 2014, s. 7) ‘dayanamıyor’.
Gagavuz Türkçesi yazı dili ile ağızlarında yeterlik kategorisi için iki sistem vardır. Birincisi, Türkçede var olan ve gittikçe kullanımı azalan sistemdir. Burada olumlu yeterlikte -A bil-, olumsuz yeterlikte -AmA- (< -A uma-) dizilişleri kullanılmaktadır: çalabilirse (Özkan, 2019, s. 278) ‘çalabilirse’; çıḳabilir (Bulgaristan) (Dinçaslan, 2023, s. 205) ‘çıkabilir’; baḳamêêrım (Özkan, 2019, s. 278) ‘bakamıyorum’; buluşamadı (Ukrayna) (Dinçaslan, 2023, s. 205) ‘buluşamadı’. Gagavuz Türkçesi alanı, bu dizilişlerle Balkan Türk ağızları ve Türkiye Türkçesi alanı (yazı dili ile Batı ve Kuzeydoğu grubu ağızları) ile ortaklaşmaktadır. Gagavuz Türkçesi yazı dili ve ağızlarında ayrıca Bulgarcadan kopyalandığı düşünülen (Özkan, 2019, s. 278) bir sistem daha bulunmaktadır. Bu işaretleyiciler daha yaygın olarak kullanılmaktadır. Olumlu yeterlik için var nasıl ~ nicä + esas fiil + emir ~ istek eki ~ -mAK eki, olumsuz yeterlik için yoḳ nasıl ~ nicä + esas fiil + emir ~ istek eki ~ -mAK eki dizilişlerine yer verilmektedir: bän var nicä deyim onnara (Özkan 2019, s. 278) ‘ben onlara diyebilirim’; var nicä göräsiniz direkleri (Moldova) (Dinçaslan, 2023, s. 205) ‘direkleri görebilirsiniz’; var nicä sölemää (Ukrayna) (Dinçaslan, 2023, s. 205) ‘söyleyebilir’; yoḳ nicä bän gideyim (Moldova) (Dinçaslan, 2023, s. 205) ‘ben gidemem’; yoḳ nası yimää (Moldova) (Dinçaslan, 2023, s. 206) ‘yiyemem’.
Azerbaycan Türkçesinin yazı dilinde olumlu ve olumsuz yeterlik için sırasıyla -A bil- ve -A bilme- dizilişlerine başvurulmaktadır: atdıra bilersiniz (Kazımov, 2010, s. 263) ‘attırabilirsiniz’; ġaça bilmerem (Kazımov, 2010, s. 269) ‘kaçamam’; işleye bilmerem (Kazımov, 2010, s. 269) ‘çalışamam’. Azerbaycan Türkçesi ağızlarında[4] yeterlik kategorisi için bunlardan başka dizilişler ve işaretleyiciler de gelişmiştir. Azerbaycan Türkçesi ağızlarının tamamında olumlu yeterliğin -A bil- dizilişiyle sağlanması karakteristiktir: alabil- (Şireliyev, 2008, s. 188) ‘alabilmek’; gelebil- (Şireliyev, 2008, s. 188) ‘gelebilmek’. Olumsuz yeterlik için ise -A bilme-, -AmmA-, -(A)ēlme-, -(A) ė̄lme-, -(A)ilme- dizilişleri yer almaktadır. M. Şireliyev (2008, s. 188-189), olumsuz yeterlik dizilişlerinin kullanımına göre Azerbaycan ağızlarını gruplandırmıştır: i. -A bilme- ve -AmmA- dizilişini birlikte bulunduranlar: gelebilmez ~ gelemmez ‘gelemez’ (Guba, Bakü, Şamahı, İsmayıllı, Mereze, Muğan ağızları). ii. Yalnızca -AmmA- dizilişini bulunduranlar: yazammıyıf ‘yazamamış’, gelemmiyif ‘gelememiş’ (Karabağ, Kazah, Gence, Nahçıvan, Ordubad, Tebriz[5] ve İrevan ağızları). iii. -(A)ēlme-, -(A)ė̄lme-, -(A)ilme- dizilişlerini bulunduranlar: gelēlmedi ‘gelemedi’, yazailmedi ‘yazamadı’, gelė̄lmiyeceh ‘gelemeyecek’ (Şuşa, Ağdam/Gülablı ve Abdal, Bakü/Novhanı ve Güzdek, Sabirabad/Ulucalu ve Kovlar ve Ahtacı, İrevan ağızları). Dil bilgisi kaynaklarına yansımamış olsa da tarafımızca konuşurlardan soruşturulduğu kadarıyla Azerbaycan Türkçesinin konuşma (sözlü) dilinde olumsuz yeterlik için aynı zamanda -AmmA- dizilişi kullanılmaktadır. Azerbaycan’da -AmmA- dizilişi, ölçünlü dil konuşurlarının konuşma (sözlü) ortamlarında sınırlı kalmış olup yazı dilinde yer tutmamıştır. Bu, yazı dilinin doğası gereği tutucu olmasından ve -AmmA- dizilişinin de konuşurlarca teklifsiz dil unsuru olarak değerlendirilmesinden kaynaklanıyor olmalıdır. Sonuç olarak bu verilerden hareketle Azerbaycan Türkçesinde olumsuz yeterlikte -A bilme- ile beraber -AmmA- dizilişinin bulunduğu da kaydedilmelidir. -AmmA-, -(A)ēlme-, -(A)ė̄lme-, -(A) ilme- dizilişleri, -A zarf fiil ekli esas fiiller ile bilme- yardımcı fiilinin birleşip kaynaşması sonucunda meydana gelmiştir. Bunların uzun ya da ikiz ünlülü biçimleri (-(A)ēlme-, -(A)ēlme-, -(A)ė̄lme-, -(A)ilme-) ile ikiz ünsüzlü biçimi (-AmmA-), söz konusu unsurların birleşip kaynaşması aşamalarında ve sonucunda gelişen dizilişlerdir (bk. Mirzezade, 1962, s. 272; Gökdağ, 2008)[6] . Söz gelişi gelemmedi ‘gelemedi’ ifadesinde bu dizilişler şu aşamalarla gelişmiş olmalıdır: gelebilmedi > *geleḇilmedi > geleilmedi > gelēlmedi > gelemmedi. Görüldüğü üzere bu dizilişler, esas fiil ile yardımcı fiilin birleşmesi ve iki ünlü arasında kalan /b/ ünsüzünün sızıcılaşıp düşmesinden sonraki ses olayları (ünlü birleşmesi ya da kaynaşması) sonucunda gelişmiştir. Başka bir anlatımla ünlü birleşmesi ya da kaynaşması (geleilmedi > gelēlmedi) ve nihayet gerileyici ünsüz benzeşmesi (-lm- > -mm- ile gelēlmedi > gelemmedi) yoluyla ortaya çıkmıştır. Oğuz ağızlarında bu köken bilgisi gelişmesini destekleyecek başka dil verileri de vardır. Örnek olarak Türkiye Türkçesinin kimi ağızlarında kullanılan bennēm ~ bennem (Erzurum, Erzincan) (bk. Derleme Sözlüğü) ‘ben ne bileyim’sözcüğünün gelişmesinde benzer süreçler izlenebilir: ben ne bileyim > ben nebilı̇ ̄ m > *benneḇilı̇ ̄ m > *benneilı̇ ̄ m > bennēm > bennem. Bu örnek de yine bir söz dizimsel kuruluşta unsurların birleşmesiyle iki ünlü arasında kalan /b/ ünsüzünün sızıcılaşıp düşmesinden sonra oluşmuştur.
Güney Azerbaycan bölgesindeki ağızlarda da olumlu yeterlikte -A bil- dizilişi karakteristiktir: Örnek olarak Urmiye ağzında tapabilėy (Doğan, 2020a, s. 162) ‘bulabiliyor’. Güney Azerbaycan bölgesi ağızları, olumsuz yeterlikte iki gruba ayrılmıştır. Bölge ağızlarının çoğunluğunda -A bilme- ve -AmmA- (~ vd.) dizilişleri bir arada kullanılmaktadır: gelebilmille (Urmiye) (Doğan, 2020a, s. 162) ‘gelemiyorlar’; yiyemmiri (Urmiye) (Doğan, 2020a, s. 162) ‘yiyemiyor’; ġalebilmem (Lalecin) (Atıcı, 2018a, s. 91) ‘kalamam’; danışemmezdig (Lalecin) (Atıcı, 2018a, s. 92) ‘konuşamazdık’; üzebilmerem (Erdebil Şahsevenleri) (Çam, 2023, s. 275) ‘yüzemem’; diyemez (Erdebil Şahsevenleri) (Çam, 2023, s. 276) ‘diyemez’; atabilmir (Erdebil) (Karini, 2009, s. 192) ‘atamıyor’; tapammmasuz (Erdebil) (Karini, 2009, s. 192) ‘bulamazsanız’; diyebilmiri (Zencan/Kaydar) (Rezaei, 2015, s. 205) ‘diyemiyor’; aparammedi (Zencan/Kaydar) (Rezaei, 2015, s. 206) ‘götüremedi’; yiyēlmese (Zencan/ Kaydar) (Rezaei, 2015, s. 206) ‘yiyemezse’. Orta İran’daki Save ve Kum bölgesi ağızlarında ise yalnızca -A bilme- dizilişine başvurulmaktadır: gėdebilmey (Doğan, 2023, s. 80) ‘gidemezsin’; yiyebilmes (Doğan, 2023, s. 80) ‘yiyemez’. -A bil- ve -A bilme- dizilişlerinin olduğu Orta İran’daki bu ağızlar, Güney Azerbaycan karakteristiğinden ayrılıp Kaşkay Türkçesi, Horasan Türkçesi, Sungur Türkçesi ve Irak Türk ağızları alanlarıyla birleşmektedir.
Tarihî metinlerde de kullanılmış olan -mAK ol- dizilişi, Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında edilgenlikle beraber kimi bağlamlarda yeterlik (olumlu ve olumsuz) işaretleyebilmektedir: bilmėem indi ḳorė-yė zeminin ne cür dolanmağ olar (Urmiye) (Doğan, 2020a, s. 307) ‘küre-i zemin (dünya) nasıl dolanılabilir, (onu) bilmiyorum.’; ḳezōlu baha ėliyip almağ olmur (Zencan/Kaydar) (Rezaei, 2015, s. 390) ‘(o), mazotu pahalı yapmış; (mazot) alınamıyor’.
Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında yeterlik kategorisi, başar- ‘başarmak’ yardımcı fiilinin kullanıldığı bir söz dizimsel kuruluşla da karşılanmaktadır: başar- + kip eki + esas fiil + istek ~ emir eki ~ -mAK isim-fiil eki. İstek ~ emir ekli esas fiiller yaygın, -mAK ekli esas fiiller ise daha azdır. Yaygın olan kullanımlarda yardımcı fiilin önceye, esas fiilin sonraya konumlandırılmasıyla Türk söz dizimi özelliğinden çıkılmış, Farsça tipli söz dizimine yaklaşılmıştır (krş. Türkçe bitimsiz esas fiil + bitimli yardımcı fiil ama Farsça bitimli yardımcı fiil + bitimli esas fiil). Örnekler: herkes başarır gelsin, mene yorgan tiĥsin (Salmas) (Gökdağ, 2006, s. 243) ‘gelebilen (gelmeyi başarabilen), bana yorgan diksin’; başarmırım laylay çalam (Erdebil Şehsevenleri) (Çam, 2023, s. 406) ‘ninni söyleyemiyorum (söylemeyi başaramıyorum)’; biŗ zat başaŗmırıḫ kí diyek (Zencan/Kaydar) (Rezaei, 2015, s. 283) ‘bir şey diyemiyoruz (demeyi başaramıyoruz)’; oḫumaḫ başarırdı (Urmiye) (Doğan, 2020a, s. 390) ‘okuyabilirdi (okumayı başarırdı)’; feş toḫumax başarař (Salmas) (Gökdağ, 2006, s. 239) ‘halı dokuyabilir (dokumayı başarır)’. Ayrıca başar- fiilinin kendisiyle yani esas fiil biçiminde kullanılmasıyla da olumlu ve olumsuz yeterlik bildirilmektedir: men sohbet başarmanam (Malekan/Melek) (Bicbabaei, 2012, s. 567) ‘ben konuşamam’; hesap zat başarram (Zencan/Kaydar) (Rezaei, 2015, s. 283) ‘hesap falan yapabilirim.’Tabii başar- ‘başarmak’fiiliyle yeterlik (olumlu ya da olumsuz), Türkiye Türkçesinde de sunulabilir. Söz gelişi beklemeyi başaramaz ‘bekleyemez’. Ancak İran Türk ağızlarındaki örneklerden farklı olarak Türkiye Türkçesinde bu diziliş dil bilgiselleşmemiştir.
Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında başar- ‘başarmak’ yardımcı fiiliyle kurulan bu diziliş, bölgenin başat dili olan Farsçadan kopyalanmıştır (Atıcı, 2018b, s. 78). Farsçada yeterlik kategorisinde tevānisten ‘başarmak, yapabilmek, edebilmek’ yardımcı fiili kullanılmaktadır. Olumlu ve olumsuz yeterlik, tevānisten ~ netevānisten + kip eki + esas fiil + istek kipi dizilişleriyle elde edilmektedir: mı̇ ̄tevānem beḫānem ‘okuyabiliyorum’; nemı̇ ̄tevānem beḫānem ‘okuyamıyorum’. Dolayısıyla Farsçanın yeterlik kategorisi, örneklerde de görüldüğü üzere denk biçim bilgisi unsurları ve dizilişleriyle Türk ağızlarına alınmıştır. Söz konusu diziliş; Batı Azerbaycan, Doğu Azerbaycan, Erdebil ve Zencan eyaletlerindeki ağızlarda bir dereceye kadar az kullanılırken Orta İran’daki (Hemedan, Merkezi, Kum eyaletlerindeki) ağızlarda ise yaygındır. Bu vakıa, dizilişin az olduğu yerlerde Türkçe (Azerbaycan ağızları) konuşurların yoğunluğunun ve böylelikle bu bölgelerdeki Türkçenin sosyal işlevinin ve gücünün yansımasıdır. Dizilişin yaygınlaştığı Orta İran’daki ağızlarda ise iki dillik bağlamında Farsçanın daha baskın olduğunun göstergesidir. İleride yer verildiği gibi bu yeterlik işaretleyicisi, aynı dil bilimsel şartlarda bulunmaları sebebiyle İran’daki diğer Türk lehçelerinde ve ağızlarında da vardır.
Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında ėliyebil- ‘yapabilmek’ yardımcı fiilinin kullanıldığı bir yeterlik dizilişi bulunmaktadır. Olumlu yeterlik için ėliyebil- + kip eki + esas fiil + istek ~ emir eki dizilişi, olumsuz yeterlik için ėliyebilme- + kip eki + esas fiil + istek ~ emir eki dizilişi söz konusudur. Örnekler: men de ėliyebilerem bi yėre yėtişem (Tebriz) (Kıral, 2001, s. 85) ‘ben de bir yere yetişebilirim’; herkes ėliyebile isdifāde ėliye mı̇ ̄ rās ferhengiden icāzesin ala (Zencan/Kaydar) (Rezaei, 2015, s. 337) ‘herkes istifade edebilsin, miras kültüründen iznini alabilsin’; her insan, ėliyebiler rėzġin tebietden alsın (Erdebil) (Karini, 2009, s. 411) ‘her insan rızkını tabiattan alabilir’; ėliyebilmez ġonağınan pezı̇ ̄ rāi ėliye[7] ėvde (Urmiye) (Doğan, 2020a, s. 362) ‘evde misafirini ağırlayamaz’; men eliyebilmerem ġoiyam (Tebriz) (Kıral, 2001, s. 84) ‘ben koyamıyorum’. Yardımcı fiilinin önce söylenmesi sebebiyle bu diziliş, Türk söz diziminin dışında kalmaktadır. Esasında bu da başar- fiiliyle sağlanan yeterlik dizilişiyle denktir (krş. ėliyebil- + kip eki + esas fiil + istek ~ emir eki = başar- + kip eki + esas fiil + istek ~ emir eki). Dizilişte sadece yardımcı fiil farklılaşmış, ‘yapabilmek’ anlamlı ėliyebil- ‘yapabilmek’ yardımcı fiili kullanılmıştır. Dolayısıyla söz varlığı ve biçim bilgisi unsurları ile söz dizimi sırası, bunun da Farsça tevānisten ~ netevānisten + kip eki + esas fiil + istek kipi dizilişinden hareketle oluşturulduğuna işaret etmektedir.
Irak Türk ağızlarında olumlu ve olumsuz yeterlik için -A bil- ve -A bilme- dizilişleri kullanılmaktadır: gėdebillem (Kerkük) (Shukur, 2019, s. 97) ‘gidebilirim’; ēnīyebíllem (Erbil) (Shukur, 2019, s. 98) ‘anlayabilirim’; ziyaret ėdebilmēziydiler (Kerkük/Altınköprü) (Shukur, 2019, s. 98) ‘ziyaret edemezlerdi’, yėriyēbílmíyíp (Erbil) (Shukur, 2019, s. 98) ‘yürüyememiş’. Böylece Irak Türk ağızları, yeterlik dizilişleri bakımından Sungur Türkçesi, Orta İran (Save ve Kum) ağızları, Kaşkay Türkçesi ve Horasan Türkçesi alanlarıyla birlik oluşturmaktadır. Irak Türk ağızlarında bir de ėdebil- + kip eki + esas fiil + istek ~ emir eki dizilişine başvurulmaktadır: onan sorä mesela ėdebillem bir küçík torba gētírím (Kerkük) (Shukur, 2019, s. 97) ‘ondan sonra küçük bir torba getirebilirim’; bíz aktivist olaraḫ ėdēbílíḫ talabalarḉín cȫníllí olaraḫ kítaplārí ḥāzırlıyaḫ (Erbil) (Shukur, 2019, s. 97) ‘biz aktivistler olarak öğrenciler için gönüllü olarak kitap hazırlayabiliriz’. Bu, Güney Azerbaycan bölgesindeki ağızlarda ėliyebil- ‘yapabilmek’ yardımcı fiiliyle teşkil edilen dizilişin paralelidir. Benzer semantiği sunsa da yalnızca söz varlığında farklılık vardır. Irak Türk ağızlarında ėle- (< ėyle-) ‘etmek, yapmak’ yardımcı fiili yerine ėt- ‘etmek, yapmak’ yardımcı fiilinin yerleşmesi ise Osmanlı (Türkiye) sahasının etkisiyle olmalıdır.
Suriye Türk ağızlarında olumlu yeterlik için -X bil- (sınırlı) ~ -A bil- , olumsuz yeterlik için -AmA- (< -A uma-) dizilişleri geçerlidir. Bu suretle Suriye Türk ağızları, yeterlik dizilişleri yönüyle Türkiye Türkçesi alanı (yazı dili ile Batı ve Kuzeydoğu grubu ağızları) ve Balkan Türk ağızlarıyla birleşmektedir. Örnekler: unutubilir (Bayırbucak) (Yıldırım, 2018, s. 260) ‘unutabilir’; düşünebiliyoŋ (Bayırbucak) (Yıldırım, 2018, s. 259) ‘düşünebiliyorsun’; ḳaḫabilisin (Colan) (Arslan Erol, 2020, s. 339) ‘kalkabilirsin’; gidebilliḳ (Hama-Humus) (Arslan Erol, 2020, s. 339) ‘gidebiliriz’; göremeyikler (Bayırbucak) (Yıldırım, 2018, s. 260) ‘görememişler’; yörüyemez (Bayırbucak) (Yıldırım, 2018, s. 260) ‘yürüyemez’; soramaḳ (Bayırbucak) (Arslan Erol, 2020, s. 340) ‘soramayız’; alamazzıḳ (Hama-Humus) (Arslan Erol, 2020, s. 340) ‘alamayız’.
Kaşkay Türkçesi ağızlarında (Güney Oğuzcada) yeterlik kategorisinde üç sistem yer almaktadır. Bunlardan birisi, Orta İran (Save ve Kum) ağızları ile Sungur ve Horasan Türkçesi alanlarında da yer alan sistemdir. Olumlu yeterlik için -A bil- , olumsuz yeterlik için -A bilme- dizilişleri kullanılmaktadır: içäbilläŋiz (Rezaeiamaleh, 2023, s. 204) ‘içebilirsiniz’; turabiläräg (Rezaeiamaleh, 2023, s. 204) ‘durabiliriz’; yatabilmenem (Yaghoobi, 2011, s. 195) ‘yatamam’; aparabilmämiş (Rezaeiamaleh, 2023, s. 204) ‘götürememiş’. İkinci sistemde ise olumlu ve olumsuz yeterlikte -A bil- ve -AmA- (< -A uma-) dizilişleri vardır. Kimi Kaşkay ağızlarında -AmA- (< -A uma-) dizilişinin varlığı anlamlıdır; çünkü söz konusu özellik, Kaşkay ağızlarını, Oğuz alanında Suriye, Türkiye (yazı dili ile Batı ve Kuzeydoğu grubu ağızları) ve Balkan ağızları ile Gagavuz Türkçesine bağlamaktadır. Diğer taraftan -A bil- ve -AmA- (< -A uma-) dizilişleri bu Kaşkay ağızlarını, Azerbaycan ve Horasan sahalarından ayırmaktadır: çıḫemedim (Yaghoobi, 2011, s. 195) ‘çıkamadım’; bulamiyėrdiŋ (Rezaeiamaleh, 2023, s. 195) ‘bulamıyordun’. Kaşkay ağızlarında yeterlik (olumlu ve olumsuz) için başar- ‘başarmak’fiili de kullanılmaktadır. Farsçayla etkileşimlerle gelişen söz konusu fiil hem sözlük anlamıyla hem de başar- + kip eki + esas fiil + istek ~ emir eki dizilişlerinde kullanılmaktadır: ayrılığa yoḫdur tābım başarmam (Doğan, 2020b, s. 67) ‘ayrılığa yoktur gücüm yapamam’; başarıllar äşşäg çapalar (Rezaeiamaleh, 2023, s. 204) ‘eşek çalabilirler’; başarmėyräm bir ḳoç ya toğulu alam (Rezaeiamaleh, 2023, s. 204) ‘bir koç veya toklu alamıyorum’.
Sungur Türkçesi, olumlu ve olumsuz yeterlik dizilişlerinde Irak Türk ağızları, Orta İran (Save ve Kum) ağızları, Kaşkay Türkçesi ve Horasan Türkçesi alanlarıyla ortaklaşmaktadır. Bu çerçevede Sungur Türkçesinde -A bil- ve -A bilme- dizilişleri vardır: yiyebilısız (Atıcı, 2015, s. 178) ‘yiyebilirsiniz’; gelebillem (Atıcı, 2015, s. 178) ‘gelebilirim’; verebılmirem (Atıcı, 2015, s. 178) ‘veremiyorum’; bağlebilmiyåv (Atıcı, 2015, s. 178) ‘bağlayamıyor’. Olumlu ve olumsuz yeterlik için İran sahasında Farsçadan kopyalanmak suretiyle başar- ‘başarmak’ fiilinin olduğu sistem de yer almaktadır: başardaḫ örgenaḫ (Atıcı, 2015, s. 178) ‘öğrenebiliriz’; başarmerem Farsı̇ ̄(Atıcı, 2015, s. 178) ‘Farsça konuşamıyorum’; başarmeraḫ diyaḫ (Atıcı, 2015, s. 178) ‘diyemiyoruz’.
Horasan Türkçesi ağızları da yeterlik dizilişleri yönünden Orta İran (Save ve Kum) ağızları, Kaşkay Türkçesi, Sungur Türkçesi ve Irak Türk ağızları ile birleşmektedir. Bu suretle olumlu ve olumsuz yeterlikte -A bil- ve -A bilme- dizilişlerine sahiptir: baḫabilerdi (Bocnurd) (Doğan, 2016, s. 54) ‘bakabilirdik’; yazabilmesdim (Bocnurd) (Doğan, 2016, s. 54) ‘yazamazdım’; görebilmisen (Kuçan) (Özden, 2014, s. 140) ‘görebilmişsin’; açebilmėymen (Deregez) (Doğan, 2019, s. 166) ‘açamıyorum’. Bu arada Türkçenin kendi sistemindeki bu dizilişler, Horasan Türkçesi ağızlarında oldukça sınırlanmıştır. Bunların yerine olumlu ve olumsuz yeterlik için Farsçadan kopyalanmış olan sistem daha yaygındır: başar- ~ başarma- + kip eki + esas fiil + istek ~ emir eki dizilişi. Örnekler: şåzåde özü båşerer mini işgini åşsin (Kuçan) (Özden, 2014, s. 140) ‘şehzadenin kendisi bunun kapısını açabilir’; başarmesdi otırsın (Bocnurd) (Doğan, 2016, s. 55) ‘oturamazdı’; başarmediŋ yol gėdeŋ (Bocnurd) (Doğan, 2016, s. 55) ‘gidemedin’.
Türkmen Türkçesinin yazı dilinde yeterlik kategorisinde bil- ‘bilmek’ ve bol- ‘olmak’ yardımcı fiilleri kullanılır. Bil- ‘bilmek’ ve bol- ‘olmak’ yardımcı fiilleri, -p zarf-fiil ekli esas fiillere getirilir: aydıp bilerdim (Kara, 2007, s. 276) ‘söyleyebilirdim’; öçürip bilmez (Kara, 2007, s. 276) ‘söndüremez’. Esas fiillerin -p zarf-fiil ekli olması Türkmen Türkçesi yazı dilini, diğer Oğuz alanlarından ayırıp Çağatay sahasına bağlar (krş. Çağatay ve Özbek Türkçesinde de -p bol-). İran’daki Türkmen ağızlarında ise bil- ‘bilmek’ yardımcı fiili, hem -p hem de -A zarf-fiil ekli esas fiillerden sonra getirilir. -A zarf-fiil ekli esas fiiller daha yaygındır: feyz beräbilyär (Günbed) (Yıldırım, 2008, s. 117) ‘feyiz verebiliyor’; oḳıyıp bilmiyä (Günbed) (Yıldırım, 2008, s. 117) ‘okuyamıyor’; düşündirevilmedim (Yomut) (Aghatabi, 2022, s. 382) ‘anlatamadım’; durovilmǟni (Yomut) (Aghatabi, 2022, s. 382) ‘duramadan’; gidivilenōḳ (Yomut) (Aghatabi, 2022, s. 382) (< gidibileni yoḳ) ‘gidemiyorum’. İran sahası Türkmen ağızları, -A zarf-fiil ekli esas fiillerle Türkmen Türkçesi yazı dilinden ayrılıp Horasan, Azerbaycan ve Kaşkay gibi Oğuz alanlarına yaklaşır. İran sahası Türkmen ağızlarında ayrıca Farsçadan kopyalanan başar- ‘başarmak’ fiiliyle de yeterlik bildirilmektedir. Tespit edilen örneklerde başar- ‘başarmak’ fiili, esas fiil özelliğiyle kullanılmıştır: başararsıŋız mí siz şí ı̇ ̄şi diydi (Yomut) (Aghatabi, 2022, s. 486) ‘yapabilir misiniz o işi dedi’; hatícāŋ eden ı̇ ̄ şini başararsıŋız mí diydi (Yomut) (Aghatabi, 2022, s. 486) ‘Hatice’nin yaptığı işi yapabilir misiniz dedi’.
Harezm Oğuz ağızlarında olumlu ve olumsuz yeterlik için -öl- (< -A ~ -y ål-) ~ -ölme-; -p bol- ~ -p bolma- (yaygın değil); -p bil- ~ -p bilme- dizilişleri kullanılmaktadır: ġalaba ḳılölseŋiz (Hive) (Cengiz, 2023, s. 363) (< ġalaba ḳıla ålsaŋız) ‘kazanabilseniz’; gelölmiysen (Hive) (Cengiz, 2023, s. 363) (< gele ålmiysen )‘gelemiyorsun’; yiyip boladı (Hive) (Cengiz, 2023, s. 364) ‘yiyebilir’; alıp bolmiydı (Hive) (Cengiz, 2023, s. 364) ‘alamıyor’; yasap bilyen (Hive) (Cengiz, 2023, s. 363) ‘yapabilmiş’; çıdap bĭlmepti (Hive) (Cengiz, 2023, s. 363) ‘dayanamamış’. Harezm Oğuz ağızlarında yer alan -öl- (< -A ~ -y ål-) ve -p bol- dizilişlerinin kaynağı, tabiatıyla Çağatay-Özbek alanıdır (krş. Özbek Türkçesinde -a ~ -y ål- ve -b bol-). Esas fiillerin -p zarf-fiil ekli olması da yine bu etkileşimin sonucudur.
Sonuç
Çağdaş Oğuz alanlarında olumlu ve olumsuz yeterlik için temelde üç tip diziliş bulunmaktadır: -A bil- ve -AmA- (< -A uma-); -A bil- ve -A bilme- ~ -AmmA- (~ vd.); -p ~ -A bil- ve -p ~ -A bilme-. -A bil- ve -AmA- (< -A uma-) dizilişleri, Türkiye Türkçesinin yazı dili ile Batı ve Kuzeydoğu grubu ağızlarında, Kıbrıs Türk ağızlarında; Balkan (Rumeli) Türk ağızlarında; Suriye Türk ağızlarında; Gagavuz Türkçesinin yazı dili ile ağızlarında karakteristiktir. Oğuz alanının güney grubunu temsil eden Kaşkay Türkçesinin bazı ağızları da -A bil- ve -AmA- (< -A uma-) dizilişlerini bulundurmak suretiyle bu grupla birleşmektedir. -A bil- ve -A bilme- ~ -AmmA- (~ vd.) dizilişleri şu alanlarda yer almaktadır: Azerbaycan Türkçesi yazı dili ve ağızları; Irak Türk ağızları; Türkiye’deki Doğu Grubu ağızları; Sungur Türkçesi; Kaşkay Türkçesi ve Horasan Türkçesi. Ancak bu alanlarda olumsuz yeterlik dizilişi, aynı dağılımda değildir. Irak Türk ağızları, Sungur Türkçesi, Güney Azerbaycan’ın Save ve Kum bölgesi (Orta İran) ağızları, Kaşkay Türkçesi ve Horasan Türkçesi alanlarında yalnızca -A bilme- dizilişi bulunmaktadır. Burada görüldüğü gibi yalnızca -A bilme- olumsuz yeterlik dizilişi, kıyı (periferik) Oğuz alanlarına özgüdür. Azerbaycan’ın ve Güney Azerbaycan’ın çoğu ağzında ve Türkiye’de kimi Doğu Grubu ağızlarında -A bilme- ve -AmmA- (~ vd.) dizilişleri bir arada kullanılmaktadır. Azerbaycan sahasında -mAK ol- dizilişi ise ancak bazı bağlamlarda yeterlik sunmaktadır. -p ~ -A bil- ve -p ~ -A bilme- dizilişleri, Türkmen Türkçesi ve Harezm Oğuz alanlarında hâkimdir. Bu alanlardaki dağılım da lehçeler arası etkileşime göre şekillenmiştir. Türkmen Türkçesi yazı dilinde -p bil- ve -p bilme- dizilişleri vardır. İran sahası Türkmen ağızlarında ise diğer Oğuz alanlarına paralel bir şekilde -A bil- ve -A bilme- dizilişleri kullanılmaktadır. Harezm’deki Oğuz ağızlarında Türkmen Türkçesi yazı dilindeki gibi -p bil- ve -p bilme- dizilişleri benimsenmiştir.
Oğuz alanlarında yeterlik kategorisinin kimi işaretleyicileri, başka dillerle etkileşimlerin sonucunda ortaya çıkmıştır. Bu bağlamda resmî ve baskın dillerle bir arada kullanılan Oğuz alanlarında hemen her dil bilgisi kategorisinde (biçim bilgisi, söz dizimi, anlam bilgisi vd.) kopyalanmış sistemler yaygınlaşmıştır. Farsçayla yoğun ve çok yönlü etkileşimleri olan Oğuz ağızlarında (Güney Azerbaycan, Sungur, Kaşkay ve Horasan) başar- ~ başarma- + kip eki + esas fiil + istek ~ emir eki dizilişinde bir işaretleyici gelişmiştir. Bu, Oğuz ağızlarına söz varlığı ve biçim bilgisi denkleriyle Farsçanın tevānisten ~ netevānisten + kip eki + esas fiil + istek kipi biçimindeki yeterlik dizilişinden aktarılmıştır. Bu diziliş, söz konusu Oğuz ağızlarında aynı yaygınlıkta değildir. Türkçenin dil durumunun güçlü olduğu yerlerde (Güney Azerbaycan’ın Batı Azerbaycan, Doğu Azerbaycan, Erdebil ve Zencan eyaletleri) nispeten az kullanılır; ancak dil durumunun zayıfladığı Orta İran’daki (Hemedan, Merkezi, Kum eyaletlerindeki) ağızlarda ise çok kullanılır. Benzer şekilde Sungur, Kaşkay ve Horasan bölgesinde yer alan ağızlarda da Türkçe tipli diziliş (bitimsiz esas fiil + bitimli yardımcı fiil) oldukça sınırlanmış, yerine Farsça tipli dizilişler (bitimli yardımcı fiil + bitimli esas fiil) artmıştır. Gagavuz Türkçesi alanında da yine Türkçenin kendi sistemine ait olan -A bil- ve -AmA- (< -A uma-) dizilişlerinin kullanımı azalmış, bunun yerine kaynağı Bulgarcaya dayandırılan var ~ yoḳ nasıl ~ nicä + esas fiil + emir ~ istek eki ~ -mAK eki dizilişleri yaygınlaşmıştır.
Çalışmada ortaya konulduğu gibi yeterlik işaretleyicileri, Oğuz grubu lehçelerinin sınıflandırılması ve alt ağız gruplarının belirlenmesi; bu lehçelerin Oğuz dışı lehçe alanlarıyla ve başka dillerle etkileşim boyutları vb. bir dizi dil bilimsel konuda ölçütlük değer taşımaktadır.
Kaynakça
Aghatabi, Sh. (2022). İran sahası Türkmen Yomut ağzı (Tez No. 766937) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Ahmed, O. (2014). Makedonya Türk ağızlarında şimdiki ve geniş zamanın bugünkü morfolojik durumu. İdil, 3(14), 1-11.
Akar, A. (2013). Muğla ve yöresi ağızları. Türk Dil Kurumu.
Argunşah, M. ve Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. Kesit.
Arslan Erol, H. (2020). Suriye Türkmen Türkçesi ağızlarının tespiti. TÜBİTAK.
Atıcı, A. (2015). Sungur Türkçesi: Ses ve şekil bilgisi. Eğitim.
Atıcı, A. (2018a). Lalecin Türkçesi (Giriş-inceleme-metinler). Paradigma Akademi.
Atıcı, A. (2018b). İran Türk değişkelerinde başar- fiilinin yeterlilik fiili olarak kullanımı üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Özel Sayı 4, 75-85.
Ayverdi, S. (1989). Köprülüce’deki köşk. Kubbealtı.
Bicbabaei, B. (2012). Malekan (Melek kendi) ili ağzı (Tez No. 330311) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Bussmann, H. (1998). Routledge dictionary of language and linguistics. Routledge.
Cengiz, M. (2023). Özbek Türkçesinin Hive Oğuz ağzı (Tez No. 828251) [Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Çam, A. (2023). Şahseven Türkçesi. Türk Dil Kurumu.
Çelebi, N. (2010). Kıbrıs Türk ağızlarında dil ilişkisi izleri (Tez No. 264978) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Çiloğlu, M. (2008). Anadolu ve Rumeli ağızlarında tasvirî fiiller. (Tez No. 241133) [Yüksek lisans tezi, Trakya Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Demir, N. (2006). Trabzon ili ve yöresi ağızları. Gazi Kitabevi.
Dinçaslan, M. F. (2023). Gagavuz Türkçesi ağızları (Tez No. 774167) [Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Doğan, T. (2016). Ġeşeng Ginle. Horasan Türkçesi üzerine bir inceleme. Akçağ.
Doğan, T. (2020a). Urmiye ağzı. Türk Dil Kurumu.
Doğan, T. (2020b). Kaşkay Türkçesi üzerine bir inceleme. Evezullah Seferi Keşkollu, Yettim Yal (Yetim Tepe). Giriş-inceleme-metin-aktarma-dizin. NEÜ.
Doğan, T. (2022). Güney Azerbaycan Türkçesinde bir edilgenlik işaretleyicisi: -mAK ol-. Uluslararası Türk Lehçe Araştırmaları Dergisi / International Journal of Turkic Dialects (TÜRKLAD), 6(1), 19-27.
Doğan, T. (2023). Orta İran (Merkezi ve Kum eyaletleri) Türklerinden halk bilimi metinleri (Giriş-inceleme-El Bilimi dergisi metinleri-aktarma-dizin). Türk Dil Kurumu.
Eckmann, J. (2003a). Çağatayca el kitabı (G. Karaağaç, Çev.). Akçağ.
Eckmann, J. (2003b). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar (O. F. Serkaya, Haz.). Türk Dil Kurumu.
Efendioğlu, S. (2009). Ağrı ili ağızları. Turkish studies, 4(3), 808-840.
Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu.
Ercilasun, A. B. (1983). Kars ili ağızları. Türk Dil Kurumu.
Ercilasun,A.B. veAkkoyunlu, Z.(2014).Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu.
Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Brill.
Ergin, M. (2009). Dede Korkut Kitabı-2: İndeks-gramer. Türk Dil Kurumu.
Ersoy, F. (2016). Çuvaş Türkçesinde yeterlilik kategorisi. Dil Araştırmaları, 18, 85-102.
Gemalmaz, E. (1978). Erzurum ili ağızları 1. Türk Dil Kurumu.
Gökçur, E. (2006). Van ve merkez köyleri ağızları (Tez No. 314271) [Yüksek lisans tezi, Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Gökdağ, B. A. (2006). Salmas ağzı: Güney Azerbaycan Türkçesi üzerine bir inceleme. Karam.
Gökdağ, B. A. (2008). Güney Azerbaycan ağızlarında yeterliğin olumsuz biçimleri. Çağdaş Türklük Araştırmaları Sempozyumu, 24-27 Haziran.
Gökdağ, B. A. (2016). İran’daki Türk dillerinde yeterlilik fiilinin kullanımı. XI. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı (25 Eylül-28 Eylül 2016, Budapeşte/ Macaristan), 201-207.
Göksel,A. ve Kerslake, C. (2005). Turkish, a comprehensive grammar. Routledge.
Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde ekler. Türk Dil Kurumu.
Günay, T. (2003). Rize ili ağızları: İnceleme-metinler-sözlük. Türk Dil Kurumu.
Güner, G. (2021). Karahanlı Türkçesinde fiil. Türk Dil Kurumu.
Güneş, B. (2015). Çıldır Karapapak / Terekeme ağzı. Serander.
Güneş, N. (2016). Güneydoğu Bulgaristan Burgaz ili Türk ağızları (Tez No. 445839) [Doktora tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Güvenç, L. (2014). Ermeni harfli Kıpçak Türkçesinde fiil (Tez No. 367788) [Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Işınsu, E. (1996). Çiçekler büyür. Ötüken Neşriyat.
Jable, E. (2010). Kosova Türk ağızları inceleme: Metin-sözlük (Tez No. 265881) [Doktora tezi, Sakarya Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Kara, M. (2007). Türkmen Türkçesi. A. B. Ercilasun (Ed.), Türk lehçeleri grameri içinde (231-290).
Akçağ. Kara, F. (2011). Bil- tasvir fiilinin işlevleri. Turkish Studies, 6(1), 1421-1438.
Karaçorlu Sehend, B. (2022). Dedem Qorqud’un dilinden sazımın sözü I (D. Yıldırım, Haz.). Türk Dil Kurumu.
Karini, J. (2009). Erdebil ili ağızları (Tez No. 235440) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Kazımov, Q. Ş. (2010). Müasir Azerbaycan dili: Morfologiya. Elm ve Tehsil.
Kemal, O. (1962). Eskici ve oğulları. Ak.
Kerimoğlu, C. (2011). Kiplik incelemeleri ve Türkçe. Dinozor.
Kıral, F. (2001). Das gesprochene Aserbaidschanisch von Iran: Eine Studie zu den syntaktischen Einflüssen des Persischen. Harrassowitz Verlag.
Kilit, A. (2015). Aralık ilçesi ağzı (Iğdır ili) (İnceleme, metinler ve söz varlığı). [Yüksek lisans tezi, Doğu Akdeniz Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Korkmaz, Z. (1959). Türkiye Türkçesinde “iktidar” ve “imkân” gösteren yardımcı fiiller ve gelişmeler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 7, 107-124.
Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu.
Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri: Şekil bilgisi. Türk Dil Kurumu.
Küçük, S. (1994). Bâkî dîvânı. Türk Dil Kurumu.
Mehmet, G. (2007) Yeterlilik kategorisi ve Salar Türkçesindeki görünümü. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4(3), 80-90.
Mirzezade, H. (1962). Azerbaycan dilinin tarihi morfologiyası. Elm.
Mirzezade, H. (1990). Azerbaycan dilinin tarihi grammatikası. Elm.
Muhammed, R. (2021). Memluk Türkçesinde ekler ve işlevleri. Türk Dil Kurumu.
Nur Doğan, M. (2000). Fuzulî: Leylâ ve Mecnun. YKY.
Özden, K. (2014). Şah İsmail metni esasında Horasan Türkçesinin Kuçan ağzı (Giriş-metin-çeviri-sözlük) (Tez No. 358860) [Yüksek lisans tezi, Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Özkan, N. (2019). Gagavuz Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu.
Öztürk, R. (2016). Özbek Türkçesi el kitabı. Palet.
Rezaei, M. (2015). İran-Zencan bölgesi, Kaydar ve yöresi ağızları (Tez No. 405686) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Rezaeiamaleh, M. (2023). Kaşkayı Türkçesi ağızları (Giriş-inceleme-metin-sözlük) (Tez No. 794259) [Doktora tezi, Selçuk Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Salimehmed, N. (2006). Bulgaristan Kırcaali ili ve çevresi Türk ağzı (Tez No. 206708) [Yüksek lisans tezi, Trakya Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Shukur, K. (2019). Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmen Türkçesi ve Gagavuz Türkçesiyle karşılaştırmalı olarak Irak Türkmen Türkçesi (Ses bilgisi, fiil, metin, sözlük) (Tez No. 594717) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Şimşek, A. (2020). İskeçe ili ağızları. Türk Dil Kurumu.
Şireliyev, M. Ş. (2008). Azerbaycan dialektologiyasının esasları. Elm.
Tahir, K. (1967). Devlet ana. Bilgi.
Tarlan, A. N. (1992). Fuzûlî Divanı. Akçağ.
Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. Türk Dil Kurumu.
Timurtaş, F. K. (2005). Eski Türkiye Türkçesi. Akçağ.
Tulum, M. (2011). Osmanlı Türkçesine giriş. Anadolu Üniversitesi.
Türk Dil Kurumu. (t.y.). Güncel Türkçe sözlük.
Yaghoobi, V. (2011). Bir Kaşkay Türk şiiri antolojisi: Ḳaşḳā’i Şiʽri yā Āsār-i Şuʽarā-yi Ḳaşḳā’î (Tez No. 302211) [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Yapıcı, A. H. (2022). Aydın ve yöresi ağızları (İnceleme-metin-sözlük). Grafiker.
Yıldırım, F. (2019). Suriye Bayırbucak Türkmen ağzı: Giriş-inceleme-metinler-dizin. Karahan.
Yıldırım, Z. (2008). Gümbed ağzından derlemeler (Giriş-gramer-metinler-sözlük). (Tez No. 221013) [Yüksek lisans tezi, Muğla Üniversitesi]. Yükseköğretim Kurulu Ulusal Tez Merkezi.
Yıldız, M. (2016). Yeni Uygur Türkçesinde “al-” Fiilinin Yardımcı Fiil Olarak Kullanımı ve Fonksiyonları. SUTAD, 39, 199-211.